Świat oczami wiewiórki

Fotografia – Olga Dyżakowska

Wiewiórki mają doskonały wzrok i bardzo szerokie pole widzenia. Przyjrzyjmy się najpierw samej budowie oka, porównując je z naszym. W momencie, gdy czytasz ten tekst, widzisz go wyraźnie, a reszta tekstu dookoła nie jest dobrze widoczna. Rude wiewiórki natomiast obszar ostrego widzenia mają o wiele większy niż my. Mówiąc inaczej, wiewiórka, która się nie rusza widzi wyraźnie, co jest obok niej i co jest nad nią w tym samym czasie. Nie musi poruszać więc oczami czy głową by obraz w danym miejscu stał się wyraźny. Taka zdolność jest wiewiórkom niezwykle przydatna, gdy wiele czasu spędzają na drzewach i muszą unikać ataków potencjalnych drapieżników zarówno tych latających, jak ptaki drapieżne, jak również czteronożnych, jak np. kuny.

Wzrok tych rudych gryzoni jest bardzo wrażliwy na jakikolwiek ruch w środowisku. Charakterystyczną reakcją na potencjalnie zagrożenie (np. zbliżający się drapieżnik) jest zamarcie w bezruchu (ang. freezing). Dzięki takiemu zastygnięciu i przestaniu wykonywania jakichkolwiek ruchów, jest je dużo trudniej ujrzeć wśród koron drzew, co czyni je bardziej niewidocznymi. Podobnie również reagują słysząc sygnały alarmowe (ang. alarm calls) wydawane przez inne wiewiórki czy też choćby inne zwierzęta (np. sójki) – choćby nie widząc zagrożenia na „wszelki wypadek” zastygają w bezruchu.

Na siatkówce oka wiewiórki, podobnie jak u nas, umieszczone są specjalne komórki: czopki i pręciki. Są to wyspecjalizowane komórki, które pozwalają widzieć wyraźnie w ciągu dnia, kolory oraz detale (czopki) oraz umożliwiają lepsze widzenie w warunkach małego oświetlenia (pręciki). Te rude gryzonie widzą całkiem dobrze choćby w kiepskim oświetleniu o świcie i o zmierzchu, co pozwala im na szukanie pokarmu o różnych porach dnia. jeżeli chodzi o kolory, to wiewiórki widzą dwubarwnie, czyli podobnie jak psy czy koty, widzą przede wszystkim wyraźnie kolory niebieski i żółty, a nie potrafią odróżnić czerwieni. Co ciekawie, soczewki wiewiórek mają żółty odcień, co zwiększa kontrast i poprawia widzenie w bardzo jasnym oświetleniu. Można więc stwierdzić, iż wiewiórki mają coś na kształt swoich własnych wbudowanych okularów przeciwsłonecznych.

Fotografia – Olga Dyżakowska

Fotografia – Olga Dyżakowska

Zmysł węchu jest silnie rozwinięty i pełni niezwykle istotną rolę w komunikacji między innymi wiewiórkami. Wiewiórczy nos jest krótki okrągły, co czyni te zwierzęta również „uroczymi” z naszego punktu widzenia. Wiewiórki porozumiewają się między sobą miedzy innymi poprzez znakowanie zapachem swojego areału, czyli miejsca, gdzie szukają pokarmu, mają swoje gniazda i generalnie spędzają najwięcej czasu. Zarówno samce i samice mają specjalne gruczoły na policzkach, z których wydostają się substancje zapachowe. To właśnie policzkami wiewiórka ociera się o różne elementy środowiska, znakując w ten sposób swój areał. Stwierdzono również, iż wiewiórki potrafią znakować swój teren moczem. Wiewiórki najczęściej znakują miejsca wzdłuż swoich tras, takich jak pnie czy gałęzie, jednocześnie obwąchują je czy podgryzają. Używają również zapachu do sygnalizowania gotowości do tworzenia pary w okresie godowym. Węch pełni też prawdopodobnie istotną rolę w rozpoznawaniu innych osobników. Wiadomo również, iż jest najważniejszy podczas szukania pokarmu, np. nasion.

Uszy wiewiórek są średniej wielkości w porównania do całego ciała. Na ich szczycie znajdują się tzw. pędzelki (ang. ear tufts), które są widoczne przez większą część roku. Niestety kilka wiadomo na temat zakresu słyszalnych dźwięków. Bliscy krewni naszej wiewiórki pospolitej, wiewiórki czarne (łac. Sciurus niger) mieszkające w Ameryce Północnej są wrażliwe na dźwięki o częstotliwościach 63-56 000 Hz. Przypuszczalnie wiewiórki pospolite mogą mieć podobny zakres słuchu, co jest dużą różnicą w porównaniu do nas – my słyszymy częstotliwości w zakresie 16-20 000 Hz.

Fotografia – Olga Dyżakowska

Fotografia – Olga Dyżakowska

Zanim przejdziemy do samej komunikacji między wiewiórkami, najpierw trzeba się przyjrzeć jak wiewiórki żyją. Gatunek wiewiórki pospolitej należy do zwierząt, które żyją samotnie. Nie żyją w grupach ani też nie tworzą par. Mimo tego, iż prowadzą samotniczy tryb życia, wiewiórki nie są silnie terytorialne. Każda wiewiórka ma swój areał osobniczy i od terytorium różni się między innymi tym, iż granice areału nie są aktywnie strzeżone. Obszar ten może być różny w zależności od pory roku oraz również od płci. Areały poszczególnych osobników mogą też na siebie zachodzić – inaczej mówiąc, wiewiórki mogą się „dzielić” przestrzenią.

Wiewiórki używają praktycznie wszystkich swoich zmysłów do komunikowania się, zbierania informacji oraz interakcji z innymi rudymi sąsiadami. Szczególnie istotna w tym przypadku jest komunikacja wizualna i zapachowa. Ślady zapachowe są pozostawiane wzdłuż areału i stale są podtrzymywane. Wiewiórka może na przykład poinformować o granicach swojego areału, jak również płci i ewentualnej gotowości do rozrodu. W bezpośrednich spotkaniach główną rolę pełni komunikacja wizualna. Mowa ciała, ruchy oczu jak również uszu i ogona służą do przekazywania niezwykle istotnych informacji o statusie w hierarchii oraz nastawieniu (np. agresywne, zaciekawione). Komunikacja dźwiękowa również pełni istotną rolę, choć nie są to szczególnie wokalne zwierzęta. zwykle sygnały dźwiękowe połączone są z wizualną komunikacją i konkretnym kontekstem. Dźwięki, które można usłyszeć od wiewiórki to między innymi burczenie, fukanie, popiskiwanie, piszczenie i zgrzytanie/stukanie zębami. kilka wiadomo na temat komunikacji dźwiękowej, jest to wciąż badane przez naukowców. Co ciekawe, mimo samotniczego trybu życia, w populacji wiewiórek można zaobserwować hierarchię. Każdy osobnik, który kontaktuje się z innymi ma ustaloną „pozycję” w hierarchii populacji. Oczywiście pozycja ta może się zmieniać i jest związana z wiekiem oraz wielkością ciała. Najczęstsze konflikty można zaobserwować między osobnikami tej samej płci oraz pomiędzy wiewiórkami „rezydentami” a imigrantami, którzy szukają swojego areału.

Wiewiórki to jedne z najłatwiej rozpoznawalnych dzikich zwierząt – ich charakterystyczne pędzelki na uszach, długie, smukłe ciało i puszty ogon sprawia, iż choćby przedszkolaki bez trudu je rozpoznają. Poniżej przyjrzymy się kilku aspektom, które pozwoliły im na dostosowanie się do trudnych warunków, w jakich żyją.

Długość ciała wiewiórki waha się od 18 do 32 cm, a jej puchaty długi ogon jest kilka krótszy – może mieć od 13 do 22 cm długości. Masa ciała wiewiórki zmienia się w ciągu roku i zależy przede wszystkim od dostępności pokarmu. Dorosłe wiewiórki mogą ważyć od około 200 do 480 gramów, czyli choćby nie przekraczają pół kilograma. Dzięki temu mogą zwinnie poruszać się po gałęziach, choćby tych cienkich, nie łamiąc ich. Wiewiórki zwykle są najcięższe jesienią i na początku zimy, a najlżejsze wczesnym latem. Masa ciała jest też silnie związana z kondycją zdrowotną wiewiórek.

Fotografia – Olga Dyżakowska

Fotografia – Olga Dyżakowska

Nasz zespół podczas badań dwóch populacji wiewiórek zamieszkałych w Warszawie również analizował ich masę ciała oraz kondycję. Porównywaliśmy wiewiórki żyjące w parku Łazienek Królewskich oraz w Lesie Natolińskim. Co ciekawe, wiewiórki żyjące w lesie miały wyższą masę ciała niż wiewiórki z parku, mimo iż w Łazienkach Królewskich mają dostęp do pokarmu oferowanego przez ludzi. Również kondycja wiewiórek żyjących w lesie była lepsza. Są to bardzo interesujące wyniki, ponieważ wiewiórki w parku mają dostęp do nasion przynoszonych przez ludzi przez cały rok, a wiewiórki w lesie musiały obyć się bez tej pomocy. Może być to spowodowane dużą konkurencją o pokarm w parku, ponieważ żyje tam bardzo dużo wiewiórek (zagęszczenie jest bardzo wysokie). Z drugiej strony jednak wiewiórki w parku mogą również „wiedzieć”, iż pokarm będzie dostępny cały czas, dlatego nie muszą robić takich dużych zapasów tłuszczu na zimę i dlatego nie muszą tak dużo tyć.

Przyjrzyjmy się teraz zębom wiewiórek. Długie siekacze (odpowiedniki naszych „jedynek”) są charakterystyczną cechą wszystkich gryzoni, więc wiewiórki nie są wyjątkiem. Mają dwie pary zakrzywionych siekaczy, które mają głębokie „korzenie”. Co ciekawe, zęby same się „ostrzą”, podczas rozgryzania łupin twardych nasion, na przykład orzechów. Co wydaje się jeszcze ciekawsze,zęby te rosną wiewiórkom przez całe życie, choćby kilka milimetrów tygodniowo! W celu dodatkowego wzmocnienia zębów są one wzbogacone specjalną substancją, co sprawia, iż przybierają one często kolor żółty lub pomarańczowy. W przeciwieństwie do ludzi, gryzonie nie posiadają kłów – mają w tym miejscu przerwę, tzw. diastemę. Za przerwą znajdują się jeden lub dwa przedtrzonowce a za nimi trzy trzonowce – służą one do rozdrabniania pokarmu. Te zęby są bardziej podobne do naszych i nie rosną wiewiórkom przez całe życie. Dolne siekacze mają jeszcze jedną charakterystyczną i interesującą cechę. Dzięki specjalnym mięśniom, wiewiórka jest w stanie „rozszerzyć” równolegle ustawienie dolnych siekaczy na kształt litery V. Dzięki temu jest w stanie lepiej chwycić zębami pokarm.

Szczególną uwagę warto też zwrócić na łapy, które umożliwiają zwinne poruszanie się w koronach drzew. Łapki wiewiórek zakończone są pazurami, które pełnią kilka funkcji, między innymi wsparcie podczas wspinania się. Dodatkowo umożliwiają im schodzenie po pniu głową w dół! A nie jest to prosta sprawa – w podobny sposób poruszają się jeszcze inne ptaki – kowaliki. Jest to możliwie dzięki specyficznej budowie stawu skokowego wiewiórek, który zapewnia wiewiórczym stopom niezwykłą ruchliwość i możliwość obrócenia ich o niemal 180°, bez poruszania całej nogi.

Odpowiedź jest prosta – szukają pokarmu i go jedzą! Przede wszystkim najwięcej czasu w tym spędzają jesienią, kiedy robią zapasy na zimę. Według niektórych źródeł, wiewiórki choćby 60-90% aktywności w ciągu dnia spędzają na szukaniu, chowaniu i zjadaniu pokarmu!

Energia z jedzenia jest tylko częściowo metabolizowana: 10-20% nasion i 20-40% materiału roślinnego nie jest w ogóle trawione. Wiewiórka, jako małe zwierzę, nie ma wysokiego dziennego zapotrzebowania energetycznego – szacuje się, iż dzienne zapotrzebowanie wiewiórek pospolitych to około 400 kJ, czyli zaledwie około 100 kcal.

Fotografia – Olga Dyżakowska

Fotografia – Olga Dyżakowska

Wiewiórki to zwierzęta aktywne w ciągu dnia, dlatego też są tak dobrze znane – łatwo jest je spotkać w przeciwieństwie do zwierząt prowadzących nocny tryb życia. Co więcej, te rude gryzonie zimą nie hibernują, czyli oznacza to, iż są aktywne cały rok. Skąd popularny mit, iż wiewiórki zimą śpią? Dużo trudniej jest je spotkać podczas miesięcy zimowych, ponieważ nie żerują tak intensywnie. W mroźne dni korzystają z zapasów zrobionych jesienią, gwałtownie je odkopują, a resztę dnia spędzają odpoczywając w gnieździe. Zimą wstają wcześnie rano i są aktywne tylko kilka godzin, żeby zaoszczędzić jak najwięcej energii.

W naszych badaniach również porównywaliśmy aktywność w ciągu dnia wiewiórek zamieszkujących park i las. Do oceny aktywności używaliśmy tzw. fotopułapek, czyli kamer, które po wykryciu ruchu robią zdjęcia. Okazało się, iż wiewiórki w parku i w lesie są aktywne o różnych porach i wiewiórki z parku wstają później niż wiewiórki w lesie! Ponadto w lesie, podobnie jak w środowiskach pozamiejskich, wiewiórki były najbardziej aktywne po wschodzie słońca i tuż przed zachodem, a w ciągu dnia miały zwykle drzemkę (czyli miały tzw. dwa szczyty aktywności). W parku natomiast wiewiórki miały głównie jeden szczyt aktywności, który zaczynał się kilka godzin po wschodzie słońca i trwał do południa lub popołudnia. Co więcej, w parku wiewiórki były aktywne praktycznie tylko w ciągu dnia, a w lesie były też aktywne przed wschodem słońca i po jego zachodzie, kiedy było ciemno. Jakie wyciągnęliśmy wnioski z badania? Najprawdopodobniej wiewiórki w parku zmieniają swoją aktywność, dostosowując ją do obecności ludzi (las, w którym prowadziliśmy badania jest zamknięty dla ludzi, wiewiórki nie są tam dokarmiane). Dzięki modyfikacji swojej aktywności wiewiórki w parku mają większe prawdopodobieństwo otrzymania pokarmu od ludzi.

Świat wiewiórek wciąż skrywa przed nami wiele tajemnic. Mimo, iż sama ich nazwa gatunkowa „wiewiórka pospolita” wskazuje, iż jest ona liczna i łatwo ją spotkać, wcale nie oznacza, iż jest dobrze poznanym gatunkiem. Naukowcy jednak wciąż próbują rozwiązywać zagadki dotyczące ich funkcjonowania i odkrywać nowe informacje na temat tych futrzastych gryzoni.

mgr Agata Bieliniak
Instytut Nauk Leśnych

Fotografia – Olga Dyżakowska