Szczaw – gatunki, uprawa, zastosowanie

Zdjęcie: Szczaw zwyczajny

Szczaw (Rumex) należy do rodziny rdestowatych i obejmuje około 200 gatunków, które spotkać można na całym niemal świecie. Jednak rozróżnienie tych gatunków jest dla laika, ale i często dla specjalisty ciężkim zadaniem, gdyż rośliny są bardzo zmienne i do siebie podobne.

Szczaw w naturze najczęściej spotykany jest na obszarach strefy klimatu umiarkowanego. Poza kilkoma gatunkami uprawnymi, zaliczanymi do warzyw liściastych lub dziko rosnących roślin leczniczych, w przeważającej liczbie traktowany jest jako chwast w uprawach. Jest to także roślina porastająca morskie wybrzeża, brzegi rzek i jezior, łąki oraz najróżniejsze tereny ruderalne.

Najpopularniejsze gatunki szczawiu w Polsce

Szczaw jest w Polsce rośliną powszechnie występującą na całym jej obszarze. Są to zarówno gatunki rodzime, a jest ich 15, zawleczone tu przez człowieka, które z czasem się zadomowiły, ale również takie, które sprowadzono w celach uprawowych, wśród których są takie, które dziczeją i też zaczynają się zadomawiać.

Do najpopularniejszych gatunków szczawiu w Polsce należą:

• Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa)
• Szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius)
• Szczaw koński / Szczaw kobylak
• Szczaw kędzierzawy
• Szczaw polny trujący (Rumex acetosella)
• Szczaw gajowy / Szczaw krwisty / Szczaw czerwony (Rumex sanguineus)
• Szczaw lancetowaty
• Szczaw królewski
• Szczaw żółty
• Szczaw alpejski (Rumex alpinus)
• Szczaw ozdobny
• Szczaw omszony

Jak wygląda szczaw

Szczaw jest najczęściej byliną, czyli rośliną wieloletnią, choć są wśród gatunków okazy dwuletnie a także jednoroczne. Osiąga około 2 m wysokości i bardzo głęboko się korzeni korzeniem palowym. Zdarza się jednak, iż wytwarza kłącza albo rozłogi.

Liście szczawiu są wydłużone, przytwierdzone do łodygi długimi ogonkami. Roślina ta zakwita latem, a jej kwiatostan jest wiechowaty albo kwiatuszki tworzą kłosy. Owocem jest jednonasienny orzeszek otoczony listkami okwiatu.

Szczaw uprawiany w ogrodzie jako warzywo liściaste jest rośliną wieloletnią, odporną na mróz.

Uprawa szczawiu zwyczajnego

Szczaw zwyczajny to najpopularniejszy, choć nie jedyny gatunek szczawiu, który można uprawiać w warzywniku. Lubi podłoże żyzne, najlepiej mocno zasilone kompostem i nawożone nim systematycznie. Dobrze też rośnie wysiany lub zasadzony w pierwszym roku po oborniku. Odczyn gleby powinien być lekko kwaśny do obojętnego. To warunki glebowe optymalne, ale prawa jest taka, iż szczaw jest mało wymagający i będzie rósł choćby w zupełnie przeciętnym podłożu, choć nie będzie na pewno tak obficie plonował.

Szczaw doskonale rośnie w miejscach zacienionych, można więc go z powodzeniem uprawiać choćby pod drzewami. Warunek jest jednak taki, by miejsca te były wilgotnie, bo warzywo to lubi wilgoć. jeżeli ziemia jest sucha gwałtownie zaczyna wybijać w pędy kwiatostanowe, co sprawia, iż liście stają się niesmaczne. Pędy kwiatostanowe należy systematycznie usuwać, gdyż osłabiają całą roślinę. Jeśli wydadzą nasiona, roślina zaczyna się sama, w niekontrolowany sposób rozsiewać.

Tu ciekawostka: szczaw jako roślina mrozoodporna i do tego świetnie radząca sobie w cieniu może być uprawiana na rabatach, nie tylko w warzywniku. Pięknie będzie się prezentował np. pod drzewami liściastymi, tworząc zielony dywan. Jednak pod iglakami raczej się nie przyjmie na dłużej. Ze względu bowiem na zbyt kwaśny odczyn gleby zacznie zamierać.

Kiedy siać szczaw

Szczaw można bez problemu rozmnożyć na dwa sposoby: poprzez wysiew nasion albo podział kęp, które tworzy.

Nasiona wysiewa się wprost do gruntu albo wczesną wiosną (marzec/kwiecień) albo w sierpniu. I to ten sierpniowy siew daje większe, bardziej wytrzymałe rośliny.

Nasiona wysiewa się płytko, góra na 1 cm głębokości w rzędach oddalonych od siebie o 20-30 cm. Pierwsze roślinki zauważyć można już po niecałym tygodniu. Ze szpinaku można tworzyć obwódki rabat kwiatowych albo grządek z innymi warzywami. Będą w jednym miejscu rosnąć przez kilka lat.

Kiedy sadzić szczaw

Można kupić również gotową rozsadę w pojemnikach, albo podzielić karpy już rosnące w ogrodzie. Można je oddzielić szpadelkiem i od razu wsadzać na miejsca docelowe. Tak samo jak wysiew nasion tak i podziały karp dokonuje się w marcu, kwietniu oraz w sierpniu.

Co kilka lat karpy należy wykopać i te młode zasadzić w nowym miejscu. Szczaw warzywny wymaga bowiem odmłodzenia. Po kilku latach bowiem liście tracą na wartości i smaku.

Kiedy zbierać szczaw

Siewki szczawiu pojawiają się po około 5-7 dniach. Pamiętać należy o systematycznym podlewaniu uprawy, jeżeli liście mają być smaczne i pełnowartościowe. Gdy liście się już wykształcą, można ścinać zewnętrze, pozostawiając resztę by sukcesywnie przyrastały. Szczaw, niezależnie od tego czy siany wczesną wiosną czy pod koniec lata powinien być zbierany wiosną (maj-początek czerwca), zanim zacznie wybijać w pędy kwiatostanowe. Później liście odziomkowe twardnieją i stają się łykowate.

Szczaw w doniczce

Szczaw bez problemu można również uprawiać w pojemnikach. Najlepszą odmianą szczawiu do uprawy w doniczce jest szczaw czerwony (szczaw krwisty), ale tak naprawdę wysiać w pojemnikach można każdy gatunek szczawiu. Jednak to właśnie szczaw krwisty są do tego najlepiej nadaje. Powodów jest kilka. Ma w pierwszym roku uprawy niewielkie liście, które są bardzo dekoracyjne, bo ogonki i unerwienie mają barwę krwiście czerwoną. Do tego tworzą się zwarte kępki. Bardzo gwałtownie rośnie i gwałtownie przyrastają liście, a do tego wszystkiego jest bardzo smaczny.

Idealny do jedzenia na surowo jako dodatek do sałatek, ale przy okazji bardzo dekoracyjny. jeżeli więc nie chcecie go jeść, będzie pięknie dekorował balkon albo taras w zestawieniu z innymi roślinami, np. kwitnącymi.

Szczaw w doniczce można wysiewać zarówno wiosną jak i jesienią. Ziemia powinna być żyzna i pulchna, najlepiej kompostowa. Konieczne jest systematyczne podlewanie szczawiu w doniczce, gdyż brak wilgoci powoduje szybkie klapnięcie liści. jeżeli ziemia jest żyzna, nie ma potrzeby nawożenia szczawiu w doniczce. jeżeli natomiast była średniej jakości, a do tego szczaw w doniczce rośnie wśród innych roślin, dobrze jest go zasilać. jeżeli będziemy go jedli, najlepszy do nawożenia będzie biohumus. Jeśli pełni rolę stricte dekoracyjną, można stosować nawozy mineralne.

Czy szczaw można mrozić

Tak, szczaw można mrozić. Mrożenie szczawiu jest proste i pozwala sięgać po warzywo przez całą zimę. Zachowuje ono przy tym wszystkie swoje wartości odżywcze. I jest to dziecinnie proste.

Pierwszy sposób mrożenia szczawiu:

• ścinamy liście szczawiu
• dokładnie je myjemy i odrzucamy liście uszkodzone i noszące ślady chorób
• osuszamy liście szczawiu – dobrze sprawdzi się wirówka do sałaty, a następnie rozłożenie na papierowych ręcznikach
• suche liście wrzucamy do woreczków strunowych, odciskam powietrze i gotowe

Drugi sposób mrożenia szczawiu:

• ścięte, umyte i wstępnie osuszone w wirówce liście szczawiu blendujemy
• wkładamy do małych pojemników np. do robienia kostek lodu
• zamrożone kostki wrzucamy do większego pojemnika lub woreczka strunowego i do zamrażarki

Właściwości szczawiu

Szczaw jest nie tylko po prostu zdrowym warzywem, ale ma w sobie wiele adekwatności prozdrowotnych a choćby leczniczych. Zawiera białko, błonnik, witaminy (C, A, B6), mikro- i makroelementy (magnez, mangan, żelazo, miedź, potas, wapń), a także niacynę, tiaminę oraz kwas pantotenowy. Zawiera również flawonoidy i inne przeciwutleniacze.

Właściwości szczawiu:

• pozytywnie oddziałuje na wzrok (wit. A)
• przeciwutleniacze zwalczają wolne rodniki
• działa moczopędnie i oczyszczająco
• łagodzi wzdęcia
• obniża ciśnienie krwi łagodząc przy tym poziom stresu
• ma zbawienny wpływ na skórę, okłady ze świeżych, zblendowanch liści pomagają w leczeniu opryszczki, a suszone liście stosuje się w leczeniu grzybicy skóry

Czy szczaw szkodzi?

Szczaw, oprócz tego, iż jest warzywem bardzo wartościowym, jedzony w nadmiarze może zaszkodzić. Powodem jest kwas szczawiowy, którego zawiera spore ilości. Tenże kwas szczawiowy wiąże zawarty w innych pokarmach wapń, przez co staje się on nieprzyswajalny dla organizmu. Do tego powstaje w organizmie szczawian wapnia, który odkłada się w nerkach w postaci kamieni nerkowych.

To dlatego w przepisach zaleca się jedzenie szczawiu z produktami zawierającymi duże ilości wapnia jak np. śmietana, twaróg, feta, jaka czy inne. Wszystko po to, żeby wypełnić niedobory wapnia.

Pamiętać przy tym należy, iż nie tylko szczaw zawiera spore ilości szczawianów ale również szpinak, rabarbar, botwina oraz boćwina.

Fot. główna: Michel Langeveld, CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org