Piast surwiwal. Człowiek i las 1000 lat temu

Zdjęcie: fot. M. Dachtera

„Lech zatem, pożegnawszy brata młodszego Czecha, ruszył z drużyną wszystką, czeladzią, taborami i całym dobytkiem; a gdy przebył góry i lasy […], znalazłszy kraj obszerny, dla mnogich puszcz, gajów i borów nieprzebyty […], w nim osiadł i za wieczyste sobie i potomkom swoim dziedzictwo go przeznaczył”

– pisał Jan Długosz o założeniu legendarnego państwa.

Lasy zajmują około 30% terenu Polski, a gospodarka leśna odpowiada za 3% naszego PKB, ale lasy to też powietrze, zapach, klimat. To miejsca spacerów, uprawiania sportu, podziwiania flory i fauny. Lasy oddalone są często kilka kilometrów od naszych miejscowości. We wczesnym średniowieczu stanowiły główny element krajobrazu i były podstawą ówczesnej gospodarki. Ale nie tylko! Były również źródłem wierzeń zarówno tych pogańskich, jak i chrześcijańskich. Każdy, kto chciałby przenieść się w czasie i poczuć klimat średniowiecznej puszczy, koniecznie powinien zajrzeć na wystawę czasową „Piast surwiwal. Człowiek i las 1000 lat temu” w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, pod honorowym patronatem Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych.

Kiedy powstał las?

Zwiedzanie ekspozycji rozpoczynamy od osi czasu, na której zaprezentowano dzieje lasów w Polsce, począwszy od ustąpienia lądolodu 14 tysięcy lat temu. Wówczas zaczęły wyrastać pierwsze niewielkie jeszcze rośliny i krzewinki, a w kolejnych stuleciach także krzewy. Około 12-13 tysięcy lat temu pojawiły się brzozy, a później również sosny.

Trzy, cztery tysiąclecia później wraz z ocieplaniem się klimatu pojawiły się dęby. Natomiast mniej więcej 5 tysięcy lat p.n.e. ówczesna ludność zaczęła eliminować lasy i w te miejsca tworzyć łąki czy pola. Dziesięć stuleci temu pierwsi Piastowie pozyskiwali drewno na opał i budulec.

A dwa wieki później niedźwiedzie wyszły z lasów także na ziemie niezalesione. W tym czasie uznano je za królewskie zwierzęta łowne. Przed czterema wiekami, w 1627 roku w Puszczy Jaktorowskiej (mazowieckie) padł ostatni osobnik tura na świecie. I to mimo ochrony, jaką objęto ten gatunek, najpierw książęcej, a potem również królewskiej. U schyłku XVI wieku król Zygmunt III Waza w liście do starosty sochaczewskiego pisał:

„Skazujemy i znajdujemy, aby poddani wsi pomienionej, gdzie turowie bywają i pastwiska swoje albo stanowiska mają, bydła swego nie ganiali i trawy na pożytek swój nie kosili, gdyż ta wieś nie tak dalece dla dobytków ich, jako dla turów i takiego zwierza wczasów jest posadzona i wolnościami opatrzona”.

Dzika puszcza

W tym fragmencie wystawy umieszczono również planszę opisującą cztery zagadnienia: czym był las dla ludzi w średniowieczu, jak opisywali go dawni kronikarze, jak mogły wyglądać wielkopolskie lasy wczesnego średniowiecza i czy słowiańskie puszcze przetrwały do dziś. Kolejna część ekspozycji to „Dzika puszcza”. Już najstarszy polski kronikarz, Gall Anonim pisał o puszczach nieprzebytych, które przed wiekami pokrywały nasz kraj. Te dzikie lasy były zamieszkane przez wielkie zwierzęta: tury, dziki, łosie, jelenie, niedźwiedzie czy żubry. Na wystawie można zobaczyć imponujące czaszki, poroża, żuchwy i rogi wspomnianych zwierząt. Puszcze porastały liczne gatunki drzew, m.in. dęby, graby, sosny, buki, modrzewie, świerki. Mimo iż były to dzikie lasy, to pracowali tu myśliwi, drwale czy bartnicy.

Opuszczamy teraz puszczę i wchodzimy w kolejną część wystawy „Leśny prześwit”. Słowo „las”, jak czytamy na ekspozycji, powstało

„prawdopodobnie od prasłowiańskiego lesa, oznaczającego «przestrzeń dostępną, prześwit», a choćby «pastwisko, łąkę»”.

Średniowieczny człowiek czerpał z dobrodziejstw lasów. Polował, zbierał jagody, grzyby, miód, zioła. Wykorzystywał poroża do tworzenia przedmiotów użytkowych, wypasał zwierzęta gospodarskie, karczował lasy, aby pozyskać budulec.

Gród – kultura drewna

Ostatnia część ekspozycji to „Gród – kultura drewna”. Wały wczesnośredniowiecznych grodów powstawały przede wszystkim z dębiny, rzadziej wykorzystywano sośninę, natomiast drewna gorszej wartości (np. wiąz, brzoza, olcha) używano pomocniczo. Belki dębowe stosowane do budowy wałów potrafiły mieć choćby ponad 7 metrów długości. Jednak drewno służyło nie tylko do budowy grodów, wznoszono z niego także obiekty mieszkalne, początkowo do budowy ziemianek i półziemianek używano głównie dębiny. Od XII wieku budowano przede wszystkim domy naziemne, a do ich konstrukcji oprócz dębu przydawały się m.in. sosny, wiązy, brzozy, jesiony, wierzby. Również mosty, pierwsze studnie i wodociągi budowano z drewna.

Na ekspozycji „Piast surwiwal” oprócz wspomnianych czaszek i rogów znajdziemy także skóry i kości zwierzęce, drewniane przedmioty (fragment dłubanki, wiosło), żelazne narzędzia (groty, haki) czy elementy broni wykonane z poroża. Wystawa w MPPP to nie tylko zgromadzone eksponaty i opisy. Na zwiedzających czeka również ścieżka sensoryczna, która pozwala poczuć las i jego pożytki dzięki zmysłu węchu, dotyku i słuchu. Przy wyjściu znajdziemy krótką informację o tym, w jaki sposób możemy pomóc lasom.

Wystawa dostępna jest dla zwiedzających do 18 czerwca 2023 roku.

Eksponaty pochodzą ze zbiorów: MPPP, Muzeów Archeologicznych w Krakowie (i oddziału w Nowej Hucie) i Wrocławiu, Muzeum Historycznego w Sanoku, Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu, Muzeów Okręgowych w Bydgoszczy, Toruniu i Lesznie, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy i oddziałów (Rezerwatów Archeologicznych Gród w Grzybowie i Gród Wczesnopiastowski w Gieczu), Muzeum w Gliwicach, Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk oraz Muzeum Przyrodniczo-Łowieckiego w Uzarzewie, oddziału Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie.