Jako przyrodnik i autor bloga „Przyroda dla Sosnowca”, od lat działam na rzecz ochrony gatunków związanych ze środowiskiem wodnym. W ramach projektu „Przyroda bez granic”, wspieranego przez Quarry Life Award, podjąłem się zadania stworzenia warunków lęgowych dla rybitw – ptaków, których populacje w Polsce od dekad maleją.
Tym razem działania terenowe skoncentrowałem na zbiorniku wodnym po wyrobisku KSM Ruda (woj. śląskie), gdzie wraz z przyjacielem zainstalowaliśmy cztery pływające platformy lęgowe dla rybitw czarnych. W tym wpisie pokażę, dlaczego wybrałem takie rozwiązanie i dlaczego może być najważniejsze dla ochrony awifauny wodno-błotnej w silnie przekształconym środowisku.
Rybitwy – strażniczki czystości ekosystemów wodnych
Rybitwy, zarówno rzeczna (Sterna hirundo), jak i czarna (Chlidonias niger), są gatunkami wskaźnikowymi – ich obecność i sukces lęgowy odzwierciedlają stan danego siedliska. Niestety, intensyfikacja działalności człowieka w ostatnich dekadach – osuszanie i melioracje zbiorników oraz nieprzemyślane rekultywacje, ale także presja turystyczna i wzrost liczby drapieżników – spowodowały drastyczny spadek liczby miejsc lęgowych. Dlatego też w Polsce oba te gatunki objęte są ochroną gatunkową.
Moje obserwacje, prowadzone były podczas 5. edycji (2021–2022) oraz 6. edycji (2024–2025) Quarry Life Awards. Pokazują one spadek liczebności ptaków wodnych i wodno-błotnych na analizowanym obszarze. Potrzebna była szybka i konkretna reakcja.
Platformy lęgowe – inżynieria dla ptaków
W odpowiedzi na problemy lęgowe rybitw, postanowiłem wdrożyć pływające platformy lęgowe jako sprawdzone w badaniach naukowych narzędzie ochrony czynnej.
Wykonane przez MKW Pracownia Rolno-Środowiskowa platformy powstały zgodnie z naukowymi wytycznymi (link do platform jest powyżej). Każda z nich ma wymiary 40 x 40 x 4 cm i zbudowana jest z litego drewna topolowego lub olchowego, które z czasem ulegną naturalnej biodegradacji. Początkowo, wraz z przyjacielem, dwie z nich zakotwiczyliśmy w dnie zbiornika, a wszystkie połączyliśmy linami dla większej stabilności. Jednak z czasem obciążenie dodaliśmy do pozostałych platform.
Te unikatowe platformy zostały umieszczone w bezpośrednim sąsiedztwie niewielkiej wyspy. Powstała ona w wyniku działalności KSM Ruda i teraz stanowi potencjalne miejsce lęgowe również dla innych gatunków, takich jak sieweczka rzeczna, łyska, czy mewa śmieszka.
Dlaczego rybitwy znikają?
Populacje rybitw maleją z wielu powodów, w tym:
- likwidacja naturalnych wysp i stref płytkowodnych,
- wahania poziomu wody i zalewanie gniazd,
- obecność drapieżników naziemnych i powietrznych,
- degradacja roślinności wodnej przez działalność człowieka.
To właśnie dlatego platformy, które unoszą się wraz z poziomem wody, a jednocześnie są niedostępne dla drapieżników, stanowią dziś jedną z najbardziej skutecznych form wspomagania lęgów ptaków wodnych.
Co mówią badania?
Chcąc pomóc ptakom, skupiłem się na danych naukowych. Nie działam w oderwaniu od nauki, ponieważ pzykłady skuteczności platform lęgowych są dobrze udokumentowane. Oto one:
- W dolinie dolnego Bugu, platformy zajmowane były przez rybitwy czarne i białoskrzydłe, co znacznie zwiększyło sukces lęgowy (Mróz et al., 2013).
- W rezerwacie Jezioro Drużno, ponad połowa populacji rybitw rzecznej gniazdowała na platformach, zwłaszcza w latach z gwałtownym przyborem wód (Manikowska-Ślepowrońska et al., 2022).
Działając lokalnie, korzystam więc z rozwiązań, które sprawdziły się w innych częściach kraju i są polecane w literaturze ornitologicznej. W dodatku platformy stworzono ściśle według zaleceń Towarzystwa Przyrodniczego Alauda.
Rybitwa rzeczna już jest!
Podczas kontroli terenowej w czerwcu 2025 roku, zaobserwowałem parę rybitw rzecznych na wyspie sąsiadującej z platformami. Rok wcześniej widziałem parkę, która łowiła pożywienie w stawie i odpoczywała na nieużytkowanych maszynach wydobywczych. Pokazuje to, iż „moja para” to stali bywalcy tego terenu. Na obrzeżu wyspy widziałem też pisklę rybitwy. To pierwszy potwierdzony przeze mnie przypadek lęgu tego gatunku w obrębie wyrobiska od czasu moich badań.
To dla mnie sygnał, iż działania siedliskowe mają sens – rybitwy, wierne swoim miejscom wyklucia, wracają, jeżeli tylko znajdą odpowiednie warunki.
Czekając na rybitwę czarną…
W pobliżu KSM Ruda widywano wcześniej również rybitwy czarne, jednak jeszcze nie zdecydowały się na lęgi. To gatunek wyjątkowo wymagający – preferuje pływające rośliny, takie jak grążele. Dlatego przygotowuję się na jej powrót poprzez:
- tworzenie systemu platform z materiałów bardziej przypominających roślinność wodną,
- utrzymanie wyspy w stanie niskiej sukcesji roślinnej,
- planowanie nowych działań w zgodzie z założeniami Nature-Based Solutions.
Projekt z przyszłością
Mój projekt to nie tylko działania ochronne, ale także edukacja ekologiczna. Poprzez publikacje, warsztaty terenowe, relacje w mediach społecznościowych i dokumentację fotograficzną chcę pokazać, iż nawet niewielka zmiana w środowisku może uratować całe pokolenie ptaków.
Z pomocą platform, wysp i odpowiednio zarządzanych siedlisk możemy nie tylko chronić konkretne gatunki, ale też wspierać całe ekosystemy.
Co dalej? Uważam, iż warto wprowadzić:
- rozszerzenie systemu platform o kolejne lokalizacje (w tym na sąsiednim zbiorniku);
- modyfikację wyspy wyrobiskowej poprzez usunięcie roślinności wysokiej i dodanie piasku lub żwiru,
- dalszy monitoring i dokumentację ewentualnego sukcesu lęgowego,
- edukację społeczną – bo ochrona przyrody zaczyna się od świadomości (brakuje mi broszur i informacji w mediach o rybitwach).
Rybitwa rzeczna (Sterna hirundo)
Rybitwa rzeczna to smukły ptak wodny z charakterystyczną czarną „czapką” i jaskrawo czerwonym dziobem. Występuje na całym niżowym obszarze Polski, głównie w dolinach rzecznych, stawach hodowlanych i zbiornikach zaporowych.
🔹 Miejsca lęgowe: gniazduje samotnie lub w kilkutysięcznych koloniach na żwirowych lub piaszczystych wyspach, osuszonych łachach, sztucznych platformach.
🔹 Czas powrotu do Polski: od końca kwietnia do maja.
🔹 Lęgi: 1–3 jaja składane w maju lub czerwcu, wysiadywane przez ok. 21–23 dni.
🔹 Status ochronny: gatunek objęty ochroną ścisłą.
Rybitwa czarna (Chlidonias niger)
Rybitwa czarna jest mniej znana, ale niezwykle interesująca – ciemna sylwetka, kontrastująca z jasnymi skrzydłami, czyni ją łatwą do rozpoznania. To gatunek związany z mozaiką roślinności wodnej i pływających wysp.
🔹 Miejsca lęgowe: gniazduje kolonijnie na eutroficznych zbiornikach: jeziorach, starorzeczach, torfiankach i stawach rybnych. Wybiera pływające rośliny wodne (grążele, grzybienie) lub sztuczne platformy w strefie szuwarowej.
🔹 Czas powrotu do Polski: maj.
🔹 Lęgi: gniazda na liściach i kłączach, 2-3 brunatnożółte jaja składane zwykle w maju/czerwcu.
🔹 Status ochronny: gatunek objęty ochroną ścisłą, wpisany do Dyrektywy Ptasiej UE.
Moje działania możesz wesprzeć stawiając mi wirtualną kawę poprzez poniższy link
https://buycoffee.to/przyrodadlasosnowca
Z góry dziękuję!
Przemek Bartos
Literatura:
- Mróz, E., Goławski, A., & Kasprzykowski, Z. (2013). Wykorzystanie sztucznych platform gniazdowych przez rybitwy czarne… Ornis Polonica.
- Manikowska-Ślepowrońska, B., et al. (2022). The use of artificial floating nest platforms as conservation measure… Ecological Engineering.
- Sikora, A. et al. (2007). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004.
- Keller, V. et al. (2020). European Breeding Bird Atlas 2.
- Czerwona lista ptaków Polski, 2020
- Tomiałojć, L., Stawarczyk, T. (2003). Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany.
- Mróz, E., Goławski, A. (2013). Ornis Polonica 54: 91–100.
Więcej o: ptakach polnych TUTAJ a o okresie lęgowym ptaków TUTAJ.
![Silesia City Center stawia na zieleń i wsparcie społeczne [Zdjęcia]](https://www.wkatowicach.eu/assets/pics/aktualnosci/2025-08/Zielen%CC%81_woko%CC%81%C5%82_SCC__1_.jpg)
![Może zapukać i zażądać pieniędzy. Przepisy są po stronie sąsiada [04.08.2025]](https://static.warszawawpigulce.pl/wp-content/uploads/2025/04/Pilne-1-11.jpg)
