Maison de plaisance

Zdjęcie: fot. Polona, rzut parteru pałacu w Gułtowach

Wieś Gułtowy w gminie Kostrzyn wzmiankowana była po raz pierwszy już w 1311 roku. Od 1776 roku należała do rodziny Bnińskich, z których fundacji wzniesiony został zespół dworski. Wcześniej znajdował się tu drewniany dwór z dwiema oficynami i dziedzińcem, a także zespołem budynków folwarcznych.

Bniński na Gułtowach

Budowę pałacu w Gułtowach rozpoczęto w 1779 roku według rysunków nieznanego architekta, z fundacji Ignacego Bnińskiego, rotmistrza kawalerii narodowej, starosty wschowskiego i średzkiego, właściciela majątków Biezdrowo (w pow. szamotulskim) i Sieraków. Wiosną 1880 roku prace budowlane powierzono Wawrzyńcowi Richterowi z Poznania.

Jednak już kilka miesięcy później zatrudniono Ignacego Graffa – architekta odpowiedzialnego za przebudowę zamku Sułkowskich w Rydzynie, który kontynuował przedsięwzięcie w Gułtowach według własnej koncepcji. Wcześniej w kwietniu tego samego roku wykonał dla Bnińskiego projekt budynku wozowni. „Wydaje się, iż ostateczny kształt nadał pałacowi właśnie Graff, a widoczne do dziś ślady przesunięcia osi okiennych na fasadach bocznych, także dobudowanie ryzalitów ogrodowych i ukształtowanie wielkiej sali jest prawdopodobnie wynikiem reformowania przezeń ledwo zaczętej budowy” – pisała Zofia Ostrowska-Kębłowska.

Budowa dworu zakończyła się prawdopodobnie w latach 1782–1783. Gdy rok później fundamenty wymagały naprawy, a Graff wrócił do Rydzyny kontynuować przebudowę rezydencji Sułkowskich, zatrudniono ponownie Richtera wraz z architektem Józefem Rossą z Gniezna. Dwór w Gułtowach zbudowano na lekkim wzniesieniu. Ten jednopiętrowy gmach wzniesiono na wysokich piwnicach. Szerokie, pochyłe podjazdy z dwóch stron prowadzą do głównego wejścia, nad którym w trójkątnym frontonie umieszczono herb Bnińskich – Łodzię.

Malowidła Smuglewicza

Wnętrza pałacu w Gułtowach wykończono prawdopodobnie w latach 1783–1786. Przy pracach tych, jak podaje profesor Ostrowska-Kębłowska, zatrudniono rzemieślników ze Śląska i Wielkopolski. Jednak na skutek późniejszych zmian większość wykonanych wówczas dekoracji nie zachowała się. W lewej części pałacu, w ryzalicie zachodnim, umieszczono salon jadalny „przez parter i piętro” przechodzący. Imponująca

„dekoracja wielkiej sali, służącej za jadalnię i salę balową, w całości wykonana pędzlem. Naśladuje ona w sposób stosowany przy malowaniu dekoracji teatralnych bogate podziały architektoniczne, wywołując nader udatnie złudę rzeczywistej architektury”

– pisał Tadeusz Stryjeński. Autorem wspomnianych malowideł był prawdopodobnie Antoni Smuglewicz, powstały około 1800–1801 roku.

Środkowa część dworu jest dwutraktowa. Z tyłu umieszczono w niej dwa salony oraz sypialnię. Z przodu natomiast obszerną klatkę schodową z dwoma salonami. We wschodniej części znajdowała się biblioteka oraz pomieszczenia prywatne (toaleta, łazienka i garderoba). To zatarcie wyraźnych granic między częścią reprezentacyjną a mieszkalną było, jak pisała Ostrowska-Kębłowska, charakterystyczne dla późniejszych pałaców. U schyłku XIX wieku z fundacji Seweryna Bnińskiego, ówczesnego właściciela, przeprowadzono remont rezydencji, m.in. położono tynki na malowidła w wielkiej sali i pokryto je olejną polichromią. Z tego okresu pochodzą również piękne neobarokowe schody w hallu. Kilkanaście lat później, około 1913 roku wykonano nową polichromię olejną. Właścicielem majątku był wówczas Adolf Rafał Bniński, bratanek Seweryna, późniejszy wojewoda poznański (1923–1928), senator (1935–1938) i Główny Delegat Rządu RP na ziemie wcielone do III Rzeszy, rozstrzelany przez niemieckich żołnierzy w lasach pod Stęszewem.

Niesymetryczny barok

Chociaż dwór w Gułtowach zbudowano w stylu barokowo-klasycystycznym, to jednak samo założenie pałacowe pozbawione jest charakterystycznych dla baroku symetrii i osiowości. Pałac postawiono frontem do stawu, a nie jak to zwykle bywało do dziedzińca, którego Gułtowy są pozbawione.

Równocześnie z dworem zbudowano tylko jedną oficynę, ale oddaloną od głównego budynku. prawdopodobnie nie było to dziełem przypadku, gdyż Bnińskim nie brakowało miejsca do wzniesienia typowego barokowego zespołu pałacowego z dziedzińcem. Rezydencja w Gułtowach wzorowana była na budynkach w Czerniejewie i Siedlcu, jednak jest od nich mniejsza. Zdaniem Ostrowskiej-Kębłowskiej dwór Bnińskiego to pierwszy w Wielkopolsce typ wiejskiego dworu stanowiący połączenie elementów tradycyjnych z niektórymi cechami maison de plaisance (fr. dom przyjemności). W czasie II wojny światowej pałac zajęli niemieccy okupanci, którzy dokonali zmian wewnątrz.

Budynek został dość zniszczony w 1945 roku. Po zakończeniu działań wojennych przeszedł na własność Skarbu Państwa – należał do Państwowego Gospodarstwa Rolnego, które na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przeprowadziło remont zabytku.

Z inicjatywy Marii Bnińskiej-Harrison, córki ostatniego dziedzica Gułtów, w 1995 roku, na kilka miesięcy przed jej śmiercią, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa przekazała zespół pałacowy Bnińskich Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Uczelnia w 2008 roku rozpoczęła remont budynków, przerwany rok później przez pożar. Prace restauracyjne ukończono w 2011 roku.

Literatura:

„Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski”, t. 2, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1878

„Kurier Średzki”, nr 121, 23.10.1934

Hanna Mańkowska-Markowska, „Konserwacja malowideł ściennych w pałacu w Gułtowach”, „Ochrona Zabytków”, t. 30, nr 1–2, 1977

Zofia Ostrowska-Kębłowska, „Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1969

Kazimierz Ruciński, „Dwory i pałace Wielkopolski”, wyd. Antoniego Fiedlera, Poznań 1913

Tadeusz Stryjeński, „Pałace wiejskie i dwory z czasów saskich, Stanisława Augusta i Księstwa Warszawskiego w województwie poznańskim”, Księgarnia Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1929

Teodor Żychliński, „Złota księga szlachty polskiej”, Rocznik V, Jarosław Leitgeber, Poznań 1883