Wielkopolskie ratusze, część I: Perła renesansu

Zdjęcie: fot. M. Dachtera

Pierwsza wzmianka o poznańskim domu radnych (domus consulum) pochodzi z 1310 roku. Chociaż nie znamy dokładnej daty jego budowy, to zwornik (konstrukcyjne zamknięcie sklepienia, usytuowane w najwyższym punkcie) w piwnicy z płaskorzeźbą czeskiego lwa (herb Przemyślidów), wskazuje, iż powstał prawdopodobnie za panowania króla Wacława II (1300–1305).

Był to niewielki parterowy budynek z przyziemiem (dzisiejsze piwnice), zbudowany na planie zbliżonym do kwadratu. Zdaniem Jana Skuratowicza pierwszy ratusz posiadał wieżę, którą podwyższono w końcu XV wieku.

Wówczas także dobudowano pierwsze piętro.

Giovanni Battista di Quadro

Pod koniec lat dwudziestych XVI wieku ponownie podniesiono wieżę. Jednak kilka lat później, 3 maja 1536 roku uległa uszkodzeniu w wyniku pożaru. Władze miejskie niezwłocznie przystąpiły do jej naprawy, o czym świadczą rachunki za zakupione żelazo i prace wykonywane przez dekarza Sebastiana czy mistrza ciesielskiego Hanusza. W 1550 roku podpisano kontrakt z włoskiem architektem Giovannim Battistą di Quadro z Lugano na rozbudowę ratusza w kierunku zachodnim, „dla której [wieży] umocnienia budowanie to ma być stanowione”. Finalnie gmach powiększono także w kierunku wschodnim, tworząc przy tym arcyciekawą fasadę z trzykondygnacyjną loggią, której – jak pisał Jerzy Kowalczyk – „rozmachu może pozazdrościć […] wiele zabytkowych budowli miejskich w Europie”.

Mówiąc o przebudowie ratusza, nie sposób pominąć Sali Renesansowej zwanej Wielką Sienią, której Quadro nadał obecny wygląd. Pomieszanie to zajmuje niemal pół kondygnacji pierwszego piętra. Wewnątrz zwraca uwagę imponujące żaglaste sklepienie i bogata dekoracja sgraffitowa. Liczne kasetony ujęte w formie sześcio- i ośmioboków oraz krzyży przedstawiają zwierzęta, ciała niebieskie, herby, wizerunki postaci biblijnych czy mitologicznych. Bez wątpienia jest to jedno z najbardziej reprezentacyjnych renesansowych wnętrz w Polsce. Na pierwszym piętrze znalazły się także sale Królewska i Sądowa, w której w późniejszych latach umieszczono posąg króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Natomiast drugie piętro zbudowane podczas renesansowej rozbudowy przeznaczono na zbrojownię.

Nowy ratusz

Ponad sto lat później, 9 sierpnia 1675 roku, w wyniku gwałtownej burzy uszkodzeniu uległ hełm wieży. W 1690 roku umieszczono w jego miejscu nowy, jednak i ten został zniszczony na skutek wichury, jaka przeszła przez miasto latem 1725 roku. Ucierpiał wówczas również dach ratusza. Chylący się ku upadkowi gmach wyremontowano w latach osiemdziesiątych XVIII staraniem Komisji Dobrego Porządku. Wówczas też na wierzchołku wieży zawieszono miedzianego orła z herbami Rzeczypospolitej i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na piersiach. W 1834 roku reprezentacyjną Salę Renesansową podzielono na dwa pomieszczenia.

Kilkadziesiąt lat później na miejscu rozebranego budynku Wagi Miejskiej wystawiono tzw. nowy ratusz. Stary gmach tymczasem był w bardzo złym stanie i wymagał pilnej renowacji. W 1900 roku Julius Kohte przeprowadził badania elewacji, które posłużyły opracowaniu projektu restauracji budynku. Zakrojone na szeroką skalę prace budowlane zrealizowano w latach 1910–1913 po nadzorem architekta Waltera Bettenstaedta.

W Sali Królewskiej, przeznaczonej na gabinet nadburmistrza, utworzono piękne sklepienie nawiązujące do epoki renesansu, w Wielkiej Sieni rozebrano ścianę dzielącą pomieszczenie, a na drugim piętrze urządzono bogato zdobioną Złotą Salę. Wspomnieć należy również o bardzo niekorzystnym malowaniu elewacji: Max Kutschmann pokrył ją całą ciemnym kolorem, co jak pisał Jarosław Mulczyński, „nadało budynkowi zniekształcony, a zarazem posępny charakter”.

Powojenna odbudowa

Podczas walk o Poznań (24 stycznia – 23 lutego 1945) około 80% zabudowy Starego Rynku strawił pożar. Spaleniu uległa również wieża oraz drugie i trzecie piętro ratusza. Po wojnie przystąpiono do odbudowy gmachu, a 27 grudnia 1947 roku w rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego na nowo wzniesionej wieży ponownie zawisł orzeł z czasów króla Poniatowskiego. Odtwarzanie i remont wnętrz trwał aż do 1954 roku. W tym samym roku w budynku otwarto Muzeum Historii Miasta Poznania – oddział Muzeum Narodowego (od 2022 roku Muzeum Poznania).

Odbudowa niestety nie została poprzedzona stosownymi badaniami architektonicznymi, przez co wiele elementów wykonano bez przemyślenia i zgodności z tkanką historyczną. Naprawa powojennych zaniedbań trwała niemal od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, aż do 2002 roku. Dzięki przeprowadzonej renowacji elewacja zyskała wygląd zbliżony do tej nadanej jej przez Quadro.

Wiosną 2019 roku rozpoczęto remont gotyckich piwnic ratusza, a pięć lat później (1.03.2024) odnowione wnętrza otwarto dla zwiedzających. Warto wspomnieć, iż podziemia gmachu były niedostępne dla gości przez ponad ćwierć wieku. Nic więc dziwnego, iż w weekend otwarcia, aby wejść do ratusza trzeba było ustawić się w naprawdę długiej kolejce. W muzeum przygotowano również nową wystawę stałą „Poznań przed Quadro”, obejmującą historię miasta od X do połowy XVI wieku. Nie lada gratką jest oryginalny pręgierz z 1535 roku (!), który można zobaczyć w izbie tortur. Dzięki uzyskaniu przez Muzeum Narodowe w Poznaniu dofinansowania w programie FEnIKS, w najbliższym czasie rozpocznie się także remont elewacji i wyższych pięter budynku.

Bibliografia:

Jerzy Kowalczyk, „Fasada ratusza poznańskiego”, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/2004, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2004

Jarosław Mulczyński, „Malowanie ratusza, czyli jak Prusacy odnowili siedzibę magistratu”, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/2004, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2004

Nikodem Pajzderski, „Ratusz poznański”, wyd. Księgarnia M. Niemierkiewicza, Warszawa: E. Wende i Spółka, Poznań 1913

Kazimierz Ruciński, „Ratusz poznański”, wyd. Antoniego Fiedlera w Poznaniu, Poznań 1912

Jan Skuratowicz, „Ratusz gotycki”, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/2004, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2004

Jan Skuratowicz, „Ratusz poznański”, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2003

Zofia Wojciechowska, „Budynek albo poprawa ratusza i wieży ratuszowej w aktach miejskich”, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2/2004, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2004

„Przewodnik po ratuszu poznańskim”, Wydawnictwo Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, Poznań 1924