Łogródek czy zygródka?

Prezentujemy kolejną z prac przesłanych na Regionalny Konkurs Literacki „Ze Śląskiem na ty”. Autorką pracy jest Małgorzata Zganiacz.

Łogródek czy zygródka?

U mje w dóma to mama godoł łogródek, a tata, co je spod Kyndzierzyna, godoł zygródka. Mje to je wszysko jedno. Tak, czy tak, w łogródku zawsze cza robić i niy ma zmiłuj sie. Dzisiej to już tak mało kto moł łogródek. Nojlepyj trołwa posiołć, to jóm potyn jyno cza podlywać i zesiyc. Nieftorzi to richtig hopla majóm z tóm trołwóm bo jak tak bez lato, to w sobota to jyno te kosiarki cały dziyń słychać. Jyno trocha tam cojś podrojśnie to już jadóm z tym koksym. No, a lejóm ta trołwa i lejóm. U nołs we wsi, jak tak sie jedzie, to już widać, iż mało kto moł łogródek. S przodku to tam jeszcze jake krzołki majóm posadzóne abo kfiołtka, ale ze zadku to już nikaj prawie marchewki abo cebuli nie majóm.

Strómików owocowych to już tysz nie bardzo chcóm, bo co to potyn z tymi jabkóma abo śliwóma robić? To jyno ślatuje, gnije, jeszcze szerszynie abo łosy lołtajóm i jyno utrołpa. A jeszcze potyn te liściska lecóm, to zagrołbiać cza i durch je robota. A ludzie sie wygodni zrobjyli. Kto tam jeszcze jake krałzy zawołrzoł? Kómpoty abo dżymy. A piyrwyj to sie nic nie mógło zmarnować. No, a my tyn łogródek mómy, bo mama jyno gołdoł, iż co swojske to swojske. Aby wjysz, co jysz. My tam żołdnych nawozów nie sypjymy. Co urośnie, to je. Ale cza tysz prziznać, iż te nasze tómaty abo łogórki to całkym inaczyj smakujóm niż te ze sklepu. No ja, i jeszcze je ta uciecha, iż ci tam co urosło na tych piołchach.

Ostatnio mi opowiadoł pan Achim, tukej od nołs ze Staniszcz, jak to kedyś z tym łogródkym bóło i jak to ón musioł wszystko robić. Jak ón bół mały, to kołżdy tyn łogródek w dóma mioł i sie żołdyn kawołek nie zmarnowoł, bo ludzie musieli sadzić, co by potym mieli co jejś. W łogródku było zawsze co do zjedzynioł i kfiołtka.

Przeważnie na wiosna sie czekało aż slyjzie śniyg. I jakoł ta wiosna baje to tysz nigdy nie bóło wiadómo. Nojprzód jeszcze ludzie mieli w łogródkach brogi. Wykopali takoł dziura, tam czimali kartofle abo marchewki, żeby przez zima przechować. Wszystko to tam mieli przikryte gałónzkóma abo słómóm. To na wiosna cza bóło najpjyrw wszystko wybrać, a gałónzki społlić. Jak ta słóma bóła jeszcze dobroł, to sie nióm posłało we chlywie. Bróg cza bóło zaciepać. Jak to sie potyn uległo, to można bóło pograbić i grzóndki robić. Jyno sie pokopało, bo już na jesiyń sie pognojóło i róło. No ja, wczas umjysz siołć pietruszka i marchew, bo to dugo schodzi. Potyn sztekcwibla, bo cebuli nic niy ma, choć je zimno, i czosnek, tyn co sie na wiosna sadzi. Na jesiyń tysz już idzie czosnek sadzić. Jak tam fto. Jyno cebula nie śmjy być pognojónoł, bo to potyn chrobok je. No i tysz cza tałszować mjyjsca. Tam kaj bóła cebula abo czosnek, to sie potyn marchewka i pietruszka sioło. Na polu tysz, jak bóły kartofle, to sie sioło żyto, a kaj bóło żyto, to sadziyli kartofle. Dwa razy tam idzie siołć żyto na życie, ale jak już owies drugi rołz je na tym samym mjyjscu, to tak sie zapyrzi, iż potyn owies i pyrz rośnie.

Zależy jakoł pogoda, to sie sadzióło i flance; kapusta wczaśnoł, ołberiba, blumkołl, szałołt. Abo kupjyli te flance, abo przeważnie mieli swoje. Z szałołtu sie nasiyniy zebrało i sfój bół. A potyn jak bóły flance z kfiołtków, to sie jy sadzióło na te mjyjsce, kaj miały prziś. No, a potyn jak prziszoł czas, to sie łogórki sioło. Padajóm, iż na Stanisława, w moju. Łogórki, banie i fandzołle, bo fandzołle tysz, jak wylezóm, tak zmarznóm. Pjyrwyj, to fandzołl
za trzi dni wylołz, a tera to i dwa tydnie, a nie wylejzie. Baniy sie tysz sioło na kómpot abo na zupa baniołka. To i dwa razy w tydniu warzili. Bania sie normalnie rozwarzi, potyn jóm porzgali, kartofle do tego, tak jak zupa. Dżym z banie tysz je dobry z jabkym i citrónóm. Łogórki jak urosły, to sie jy obrywało, zaprawiało, abo tak na obiołd bóły. Szło jy zakisić abo sie jy dołwało do krałzy z octym. No i potyn cza w tym łogródku bóło podlołć, łokopać, łoplewić, bo zielsko rosło co kóńca nie bóło, czy sucho, czy mokro. Do kopaczki to tyn sztil robjyli przeważnie z kristbauma.

Do podlywanioł sie brało woda ze studnie abo jak fto mioł to ze krzikopka, abo stołwka. Ta woda ze stołwka bóła nojlepszoł, bo to bóła stónoł woda. Te szlómy jyno ściepli i lołli. Po tyj wodzie to ale rosło! Jak minóły mrozy, to tómaty sie sadzióło i seler po 15 maja, po zimnyj Zośce. Nieftorzi tam na to nie paczeli, to im nierołz wszysko pomarzło. Potyn w czyrwcu. na Jana Pawła (26.06), ta cebula cza połómać, co by rosła na spodek, na ta gnola. Jak ta cebula już uschła, to sie jóm potyn wycióngało i zostawioło leżeć, żeby obeschła. My potyn jóm do katónga abo do jakyj skrzinki do stodoły dali, nieftorzi to jóm tak potyn do kupy zawiónzali i kaj powiesiyli. Jak marchewka abo pietruszka poschodzióły, a bóły gansto, to jy cza bóło przerwać, co by we spodku tysz coś bóło, a nie take chude jak nici.

Rozmajte kfiołta sie tysz sioło. Astry, bo aster je twardszy, georginy (tak jak kartofle), gladiołle (gansto, a głamboko, co by sie nie pokrziwióły). Potyn jeszcze sztudyntki i cynie, bo tak jak to wartko poschodzi, tak to wartko zmarznie. Żabie łoczka tysz my mieli, ale one sie byle kedy tracióły. Tera te kfiołtka to już sóm całe pofarbióne, połónaczóne. Kajś tam mioł pjyrwyj take dómbki, a te margaryjty? Żółte, biołe bóły, ewyntualnie take bordo, a tera już mołsz take światłe, morske, zielóne. Abo te storczyki. Choby niebo! Już tysz wtedy bóły róztomajte kfiołtka wieloletnie. Fojerlilie – óne tak kfitnóm na taki ostry pomarańcz, a jak powóniołsz, to mołsz nos zmazany. Bóły jadwiski, liliowce, primle te fioletowe, floksy, margaryjty. Georginy sie sadzióło kans ale hortynsji kedyś tak nie bóło widać. A gladiołle i georginy to sie sadzióło jak sie miarkowało, iż już po mrozikach je, to nie zmarzły. Jeszcze sie bratki sioło, potyn sie jy pikowało i na jesiyń toś już móg na kerchołf posadzić, a jak ni, to na drugi rok żeś już mioł swoje.

W łogródku siołli tysz buraki czerwone, a fto mioł mjyjsce, to sie i takyj ćwikle do futru do królików zasioł abo kartofle. Kedyś krety tysz bóły, ale kret tam szkody nie narobi, ta kupka co wyryje to rozgarniesz i je dobrze, ale gorzyj te myszyska. To jak leci, to cały łogródek umjy ci przelecieć i przeryć. W łogródku zawsze cojś urosło. Bóły tysz suche lata, ale take hice jak tera to ni. Marchew i pietruszka to sie potyn na jesiyń wycióngało. Choć tam i trocha przimrozióło, to mogły dużyj być. Potyn sie jy abo do broga dało, abo do pewnicy do piołchu i sie jy do wiosny przechowało. Na jesiyń sie porzóndek robióło w łogródku. Wszysko sie powyrywało, co uschło, ta nać z kartofli abo liściy to sie społloło. Te plóny to sie skludzało do broga. Marchewki abo kartofle, cojś tam mioł. Potyn sie pognojóło, bo padajóm, iż lepyj pognoić i poryć na zima. Potyn na wiosna to już jyno sie pograbióło i mogli my grzóndki robić.

Tera nasiynia mołsz w kożdym sklepie, a my i s kapusty nasiyniy robjyli sami. Takoł kapusta cza bóło wyrwać całoł z korzyniami i jóm tak w pewnicy do wiosny przechować. Na wiosna jóm zajś wsadziyli do ziymjy. Óna tak ognióła, a potyn wypuscióła take duge sztyngle i żółto kwitła. Padali na to przisada. Jak óna okwitła, to co by te nasiynie sie nie wyłónaczóło, to jóm hadróm łowiónzali, abo żeby ptołki nie wydziubały. Szałołt tysz my zawsze zostawjyli jedyn na nasiyniy. Jak kfitnół, to my w papiór abo w tyta ze sklepu, abo w hadra zawiónzali
i żeś mioł. S takich swojskich nasión to ci aby zawsze co wyrosło. Mak sie sioło. Jak bół dojrzały, to sie go potyn obrywało. Cza go bóło na wjyrchu urwać i nasiyniy wyklupać. Słónecznik tysz siołli, przeważnie do futru. W łogródkach ludzie mieli jeszcze wieprzki, a jagódki czerwone, żółte abo czorne. To potyn na kómpot warzyli, taki bół pokwaskowy, tojś musioł cukru dać jak piołchu.

Kedyś ludzie mieli wszystko swoje, z łogródka. Nic nie kupowali, nic im sie nie zmarnowało. choćby chlyb pjykli, bo to zboże do móna dali, zmlołli i do pjykarza zanióśli A tyn chlyb jaki dobry bół! Takoł zołcyna, zołciastek mama zostawiała na nastympny rołz. To sie dołwało do garca z wodóm, kaj przi piecu, żeby miało ciepło i to sie ruszało. Jak żejś tego nie upilnowoł, a ci uciykło, toś jeszcze baty dostoł. Kury jak sie wypuszczało i pasło, to cza bóło pilnować, żeby do łogródka nie wlazły i nie pokopały, żeby w szkoda nie wlazły. A nieftore bóły take motyki, iż umiały przefurgnóńć. To my musieli takyj kurze obszczic jedne skrzidło i łogón. Te wszystke abfale: te liście z kapusty, z ołberiby, z blumkołla to gołwiedź zeżarła. Kuróm sie ciepło, rada dziubały te liściy, a fto mioł króliki, to królikóm futrowoł. Szałołt kacki rada zżarły. Becka kapusty zawsze my mieli. Co mama w sklepie kupióła abo skónd my prziwlykli po śledziach. Papa potyn te nogi musioł dugo myć, bo ón to potyn deptoł. A my dwa stołki mieli i taki rynczny heblołk. Mama te środki wykrołwala, a my z tym jechali i takoł my kapusta mieli dobroł.

Jak w blumkołlu nasrały te szmatyrlołki, to te góńsienice sie tam znołdły. To wia, iże sie robióło woda ze solóm, szczotka do bjylynioł abo jaki wjynkszy pyndzel żeś potołploł i do tego środka żeś nakropiół.Jak kto mioł kónsek ziymjy, to i na polu sie sadzióło. Ćwikla, łogórki, kans kapusty, marchew abo pozimki, bele co. Padajóm, iż na polu jeszcze lepsze urośnie jak w łogródku. My na polu tysz mieli tela tam wszystkygo. Kapusta i kartofle, a wszystko nierołz blank zeżarte. To te dziki bóły. My tam take lampki na nafta dali, co jy sie papa z roboty prziniós.

To nóm jy potyn tacy porwali, a jeszcze sie w szkole tym chwołlili. Rołz my tysz jeszcze na wieczór tam kartofle kopali, co na rano. Paczimy, a tu te dziki, to my ale uciekali. A te pieróny to nie kopały z krzołków jyno z tyj kupki sie wzióny. Rołz to my dzwónkym zadzwónjyli i dopjyro potyn uciykły. Ale bóło wesoło. Do łogródka te dziki nie włajzióły, bo to poty bóły, ludzie choćby i pola grodziyli i wachowali. Takoł Marzata sam ze wsi to kedyś pantofel z nogi ścióngła i w ajmer poczaskała i dopjyro uciykły te gidy. Ona sie kedyś we Wielkich na odpuście kupióła korkowiec. Jak jyj na tym polu te lelynie hałzowały, a dziki chrumały, to óna jechała na kole od bany aż do rzyki. Połra razy poszczylała i nic jyj nie zroły. Zajónce sie tam tysz byle kedy poczynstowały. To co, taki patyk nóm papa zrobiół, blaszki z gutalinóm my prziwiónzali, co to czaskało i óny uciykły, bo nic by z tyj kapusty nie bóło.
Ludzie jeszcze strachy stawiali. Dwa patyki i to byle jako ubjyrali. Zajónc się wystraszół na dwa abo czi dni, sornik wcale i tyla. Jeszcze take wiatraki robjyli co to odstraszały, ogyń skłołdali, co by się lelynie i dziki bóły. Abo latarnie, take te, co sóm do woza tysz wjyszali. Nieftorzi to tam na polu takoł buda mieli, to tam chop broł psa i w nocy wachowoł. Niekaj to psy bóły uwiązane na polu cały czas. Jak na jesiyń bóły wykopki, to na wieczór furmanki zaprzynżóne w krowy zjyżdżały sie do dóm. Kónie to mieli jyno wjynksze gospodołrze. Krowami to sie choćby łorało na polu. Dołwnjyj to na polu sadziyli dużo ćwikle. Jyno to bóło bardzo pracochłónne, bo to my hakali i plewjyli. Tera to sie sieje majs, bo z tym roboty njy ma. Opryskajóm to na ziele i już.

Jak joł to tak wszystko widza, to my dzisiej u nołs ganz podobnie wszystko robjymy, jak pjyrwyj. Nie idymy za modóm. Bo swoje to swoje, a bez roboty niy ma nic. Keby to tak tysz inksi ludzie myśleli, toby i zdrowsi byli i możno szczynśliwsi. Kto wjy?