Liczące 2700 lat reliefy z czasów, gdy Niniwa była najbardziej olśniewającym miastem na świecie

Istnieją dowody na okupację tego miejsca już przed 3000 rokiem p.n.e., czyli w epoce znanej jako późny okres Uruk. Jednak to za czasów króla Sennacheryba (705-681 p.n.e.), syna Sargona i dziadka Aszurbanipala, Niniwa stała się stolicą Asyrii, największej potęgi tamtych czasów.

Przenosząc stolicę, Sennacheryb nie robił nic nowego. Tradycyjnie stolicą Asyrii był Aszur (od którego pochodzi słowo „Asyria”), ale w 800 roku p.n.e. polityczna stolica została przeniesiona do Kalhu (Nimrud). Ojciec Sennacheryba, Sargon, zbudował sobie następnie zupełnie nową stolicę – Dūr Šarrukīn.

Wrogowie ukrywający się w trzcinach podczas bitwy na bagnach. British Museum, CC BY-NC-SA

Tego rodzaju inicjatywy eksponowały autorytet monarchy, wyraźnie domagając się nowego porządku rzeczy. Służyły również odsunięciu centrum władzy od elitarnych rodzin, których wpływy narastały z czasem.

Takie posunięcia mogły jednak okazać się zgubne. Sargon zginął na polu bitwy, a jego zwłok nigdy nie odnaleziono. Ta klęska narodowa była prawdopodobnie głównym czynnikiem, który skłonił jego następcę, Sennacheryba, do opuszczenia nowo założonego miasta ojca i zaznaczenia swojej wielkości gdzie indziej.

W ten sposób Niniwa stała się synonimem asyryjskiej władzy. Kiedy w 612 r. p.n.e. upadła na rzecz koalicji Babilończyków i Medów, izraelscy prorocy, których społeczeństwa bardzo ucierpiały pod asyryjską agresją, nie mogli powstrzymać swojej radości.

Większość znanych nam do tej pory rzeźb pochodzi z wcześniejszych, XIX-wiecznych wykopalisk w pałacu królewskim w Niniwie. Steven Zucker Smarthistory | flickr, CC BY-NC-SA

Upadek Niniwy

Biblijna Księga Nahuma zawiera obszerne proroctwo (choć napisane już po fakcie) o upadku Niniwy. Księga Jonasza natomiast opowiada o tym, iż Jonasz został wysłany do tego miasta, aby ostrzec jego mieszkańców przed tragicznymi konsekwencjami ich deprawacji.

Sennacheryb nic o tym nie wiedział. Zaczął wznosić swoje miasto tak okazale, jak tylko mógł, otaczając je ogromnym murem, którego zarys wciąż można zobaczyć z lotu ptaka. Ściśle mówiąc, granice miasta były otoczone dwoma murami, wewnętrznym i zewnętrznym, które razem zamykały obszar ponad siedmiu kilometrów kwadratowych.

Oba mury otrzymały w języku sumeryjskim nazwy – „Mur, którego groza pokrywa wroga” i „Mur, który przeraża zło”. Przebijało je 18 monumentalnych wejść, w tym bramy Mashki i Adad. W ostatnich dniach miasta, około 612 r. p.n.e., bramy te zostały pospiesznie zwężone, aby uczynić je bardziej odpornymi na ataki. Jako ikoniczne części starożytnego miasta, mury i bramy były celem ataku Państwa Islamskiego od 2014 roku.

Detal z kamiennego reliefu ściennego z pałacu Aszurbanipala, przedstawiający królewskie polowanie. British Museum, CC BY-NC-SA

W starożytności krajobraz miasta zdominowany był przez kopce Kuyunjik (nazwa nabyta w okresie osmańskim, prawdopodobnie od tureckiego koyuncuk lub „mała owca”) i Nebi Yunus. Te formacje ziemne, o wysokości do 30 m, były domem dla starożytnych asyryjskich świątyń i pałaców.

Nebi Yunus, według tradycji muzułmańskiej, mieści grób proroka Jonasza. Kuyunjik to miejsce, gdzie Ashurbanipal zgromadził swoją bibliotekę tabliczek z pismem klinowym. Wykopaliska z lat 40-tych i 30-tych XIX wieku są prawdopodobnie naszym najważniejszym źródłem dla zrozumienia starożytnej kultury mezopotamskiej.

Inskrypcje Sennacheryba na glinianych pryzmach ukazują, iż jego modernizacja miasta obejmowała również wspaniałe ogrody. Asyriolog Stephanie Dalley w wydanej w 2015 roku książce The Mystery of the Hanging Garden of Babylon sugeruje, iż były one faktycznym źródłem doniesień o wiszących ogrodach Babilonu, przy czym Grecy pomylili jedno mezopotamskie miasto z drugim.

Zamożni obywatele prywatni mogli posiadać ogrody wewnątrz miasta, a wszystkie ogrody mogły korzystać z akweduktu, który Sennacheryb zbudował, aby doprowadzić wodę z rzeki Homel do rzeki Ḫosr. Jest to jedyna taka konstrukcja znana z czasów przed rzymskich.

Prymitywne metody pierwszych odkrywców Niniwy, takich jak XIX-wieczny brytyjski poszukiwacz przygód Austen Henry Layard, pozwalały na odsłonięcie ogromnych obszarów, ale w dużej mierze koncentrowały się one na monumentalnych budowlach. Były one również czymś więcej niż poszukiwaniem skarbów bez szczegółowych zapisów, przez co bezpowrotnie zniszczyły cenne informacje.

Asysta na królewskim polowaniu. British Museum, CC BY-NC-SA

Współczesne wykopaliska są bardziej ostrożne i dokładne, przez co też wolniejsze. W rezultacie większość Niniwy pozostaje niewykopana. W szczególności kilka wiemy o „dolnym mieście” poniżej dwóch kopców, gdzie mieszkali zwykli ludzie. Wiele z nich znajduje się pod współczesnym Mosulem i pozostaje wiele do ponownego odkrycia.

Źródła pisane dają jednak pewne wyobrażenie o tym, jak to miejsce musiało tętnić życiem. Historyk Mario Liverani w swojej książce „The Ancient Near East” z 2013 roku szacuje, iż populacja miasta za czasów Sennacheryba wynosiła około 100 tysięcy.

Asyryjskie inskrypcje królewskie często podkreślają brutalną stronę imperium, np. gdy Aszurbanipal donosi, iż w cytadeli Niniwy zakuł buntownika w łańcuchy razem z niedźwiedziem i psem (na szczęście nie podając dalszych szczegółów). Ale były tam również targi i rzemieślnicy, wróżbici i festiwale.

Reputacja tego starożytnego miasta była tak duża, iż kiedy odkrywcy w połowie XIX wieku znaleźli pozostałości spektakularnych miast w pobliżu Mosulu – o których teraz wiemy, iż to Dūr Šarrukīn i Kalḫu – opublikowali swoje znaleziska pod tytułami „Monument de Ninive” i „Niniwa i jej pozostałości”. Zakładali, iż to co znaleźli musi być Niniwą, podczas gdy w rzeczywistości nią nie było.