Brzeskie dzieje drzewa Krzyża Świętego – MÓJ BRZEG Romuald Nowak

1 rok temu

Wielki Tydzień – uroczysty czas upamiętniający ostatnie dni Chrystusa. Niedziela Palmowa, upamiętniająca Jego wjazd do Jerozolimy. Rozbudowana obrzędowość i liturgia Triduum Paschalnego odnosząca się do najważniejszych wydarzeń związanych z odkupieniem: Ostatniej Wieczerzy, Drogi na Golgotę i Ukrzyżowania. Dominującym motywem naszych rozważań staje się Krzyż, na którym zawisło ciało Chrystusa. Dla chrześcijan to znak zbawienia i zwycięstwa. My brzeżanie jesteśmy w niezwykle szczęśliwej sytuacji, bo w naszym mieście znajduje się niezwykły cykl malowideł odnoszących się do znaczenia dla naszego zbawienia Ukrzyżowanego Chrystusa.

Zrealizowany przez jezuickiego malarza Jana Kubena w latach 1739-45 program ideowy brzeskiego kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, pod względem bogactwa motywów Lignum Crucis (Drzewa Krzyża), stanowi fenomen na skalę światową. Jego węzłowe punkty wyznacza scena Wzniesienia Krzyża Św. przez cesarza Herakliusza i patriarchę Zachariasza, ukazana w iluzjonistycznym ołtarzu głównym, Wywyższenie węża miedzianego,wyobrażone na sklepieniu prezbiterium oraz Triumf Krzyża Św., przedstawiony na kolebce nawy.

Kluczem do odczytania całego programu malowideł jest treść kartusza na gurcie oddzielającym nawę od prezbiterium z łacińskim napisem, który w połączeniu z treścią drugiego, umieszczonego analogicznie na podobnym gurcie oddzielającym nawę od chóru muzycznego pozwala odczytać sens całego programu malowideł sklepiennych: A jako Mojżesz wywyższył węża na pustyni, tak musi być podwyższony Syn Człowieczy, aby każdy który wierzy weń, nie zginął, ale miał żywot wieczny”. Centralnie zakomponowaną scenę na sklepieniu prezbiterium stanowi wielofigurowa scena przedstawia historię, stanowiącą ilustrację Księgi Liczb (Lb 21, 8-9), w której Mojżesz ratując swych rodaków przed plagą węży wywyższył węża z miedzi, aby każdy ukąszony który na niego spojrzał i uwierzył zostawał przy życiu. Ta historia stanowiła starotestamentową zapowiedź Ukrzyżowania Chrystusa.

Odpowiednikiem sceny na sklepieniu w prezbiterium jest scena triumfu Krzyża, przedstawiona na sklepieniu nawy głównej. Sam Chrystus w rozmowie z Nikodemem porównał Krzyż do biblijnego węża miedzianego. Krzyż w analogii do Chrystusa na Nim umierającego, a potem uwielbionego, zostaje także wywyższony jako znak zwycięstwa i triumfu. I właśnie scenę triumfu i adoracji Krzyża obserwujemy w otwartej przestrzeni nieba. Centralne miejsce zajmują siedzący na obłokach Bóg Ojciec i Chrystus obejmujący drzewo Krzyża, nad nimi gołębica Ducha Świętego. Tę grupę otaczają koncentrycznie świadkowie krzyżowej śmierci Chrystusa, Maria, św. Józef, apostołowie, prorocy, którzy zapowiadali Jego śmierć i zmartwychwstanie, w dalszych kręgach zasiedli Ojcowie Kościoła, święci.

Ta niebiańska adoracja wśród obłoków na tle rozwartego nieba odbywa się w otwartej ku górze, fantastycznej, malowanej iluzjonistycznie architekturze. Przestrzenie w tej fantazyjnej architekturze wypełniają sceny figuralne, będące ilustracjami Starego i Nowego Testamentu oraz Listów Apostolskich i innych ksiąg liturgicznych. Ukazują one symboliczne znaczenie Krzyża, za pomocą którego zostało pojednane niebo i ziemia, ukazują Jego triumf nad złem oraz Jego zbawcze działanie. Uzupełnieniem tego niezwykłego programu są dekoracje kaplic bocznych, odnoszące się do świętych, żywiących szczególny kult do Ukrzyżowanego i wyobrażenia Męki Chrystusa w łukach arkad przy prezbiterium.

Nie mniej istotny, wyjątkowy i nie mający analogii w sztuce światowej, wydaje się, uzupełniający te zasadnicze wątki, program fresków w ciągach empor wschodniej i zachodniej. Prezentuje on historię drzewa krzyża prawie trzy wieki po jego śmierci. Fascynujące jest samo pochodzenie drewna, z którego wykonany został krzyż, na którym umęczony został Jezus. Informuje nas o tym apokryficzna Ewangelia Nikodema (powstała najpóźniej w III w.). Kiedy nasz praojciec Adam zachorował i był u kresu swego życia, wysłał swojego syna Seta do bram ogrodu Eden, aby błagał Boga o kilka kropel oleju miłosierdzia, wydobywającego się z drzewa życia, żeby namaścić nim jego głowę. Set łatwo odnalazł drogę do celu, jako iż na śladach stóp Adama i Ewy od czasu ich wygnania nie wyrosła trawa. Został jednak poinformowany przez Archanioła Michała, iż nie będzie to możliwe, aż do dni ostatecznych. Archanioł podarował mu jednak gałązkę z tego drzewa, a Set po śmierci Adama posadził ją na jego grobie. Z biegiem czasu drzewo bujnie się rozwinęło i osiągnęło wspaniały wiek. Kiedy Balkis, królowa Abisynii, przybyła do Salomona, oddała cześć temu drzewu, „gdyż – jak powiedziała – będzie na nim powieszony Zbawiciel świata i od tej chwili Królestwo Żydów przestanie istnieć”. Słysząc to, Salomon nakazał, aby drzewo zostało ścięte i ukryte w Jerozolimie, gdzie wykopana była sadzawka Betesda (Owcza). Gdy przybliżył się czas męki Zbawiciela, drzewo wypłynęło na powierzchnię sadzawki i z jego drewna wykonano pionową część krzyża. Poprzeczkę zrobiono z cyprysu, belkę, na której miały spocząć stopy, sporządzono z drzewa palmowego, a inskrypcję wypisano na kawałku drzewa oliwnego. W innej wersji tej samej legendy archanioł Michał, który odmówił Setowi oleju miłosierdzia, wręczył mu trzy nasiona z drzewa poznania, by umieścił je pod językiem Adama w chwili, gdy ten będzie chowany. Obiecał, iż wyrośnie z nich drzewo, a za sprawą wydanego przez nie owocu Adam dozna zbawienia i będzie znów żył. Z trzech ziaren wyrosły trzy drzewa, a mimo iż złączone w jeden pień, każde było z innego rodzaju drewna: cedru, cyprysu i sosny.

Malowidła na sklepieniach empor ukazują dzieje drzewa krzyża prawie trzysta lat po męczeńskiej śmierci Chrystusa oraz wizerunki świętych, namalowane w medalionach we wnękach okiennych (niestety nie widocznych z poziomu nawy). Epizody z ich życia i działalności były przedstawione jako analogiczne do losów drzewa krzyża. Historię relikwii drzewa krzyża należy odczytywać chronologicznie, naprzemiennie, począwszy od pierwszej empory zachodniej (pierwszej na lewo od wejścia).

I. Cesarz Konstantyn Wielki odnosi zwycięstwo pod znakiem krzyża nad swym wrogiem Maksencjuszem w bitwie przy moście Mulwijskim w 312 r. Konstantyn I podczas modlitwy zobaczył na niebie znak triumfalny w postaci krzyża ze światła i napisem: In hoc signo vinces (pod tym znakiem zwyciężysz). Widocznym znakiem tej pomocy jego Boga było zerwanie się mostu i śmierć Maksencjusza. niedługo Konstantyn jako pierwszy cesarz przeszedł na chrześcijaństwo. Scenie tej towarzyszą przedstawienia świętych, którzy w różny sposób przez walkę z pomocą krzyża krzewili wiarę: św. Magnusa Opata, św. Jakuba Apostoła, św. Stanisława Kostki.

II. Cesarz Konstantyn po osiągnięciu zwycięstwa wkracza w triumfalnym pochodzie do Rzymu, dzierżąc w ręku tarczę ze znakiem krzyża, za pomocą którego pokonał przeciwnika. Scenie wjazdu, symbolizującej przyjęcia wiary chrześcijańskiej przez rzymian, towarzyszą przedstawienia świętych, dzięki którym różne narody przyjmowały wiarę chrześcijańską: św. Karola Wielkiego, św. Wacława, św. Stefana.

III. Matka Konstantyna św. Helena postanowiła odszukać relikwie krzyża, który przyczynił się do zwycięstwa jej syna i stał się najważniejszą świętością chrześcijan. W 327 r.n.e. udała się do Ziemi Świętej i zleciła poszukiwanie na Golgocie jego szczątków. Udało się jej odnaleźć drzewo Krzyża z tabliczką INRI. Temu przedstawieniu towarzyszą święci, których osobiste losy podobne były do dziejów drzewa krzyża, najpierw zapomnianego, pokonanego przez zło, a później cudownie odnalezionego: Św. Austroberta dziewica, św. Eustachy, św. Klara z Montefalco.

IV. Podczas prac poszukiwawczych, prowadzonych przez św. Helenę odnaleziono fragmenty trzech krzyży. Aby zidentyfikować ten, na którym zawisło ciało Zbawiciela, przykładano do niego chorego. Po przyłożeniu tego adekwatnego chory cudownie ozdrowiał. Św. Helena podzieliła ten krzyż Chrystusa na trzy części, aby ofiarować je głównym ówczesnym ośrodkom chrześcijaństwa: Jerozolimie, Rzymowi i Konstantynopolowi. Z tym przedstawieniem ukazującym potwierdzenie identyfikacji krzyża poprzez cudowne uzdrowienie chorego, współgrają medaliony ze świętymi, którzy dokonywali także takich niewiarygodnych uzdrowień w imię Ukrzyżowanego Chrystusa: św. Wincentego Ferreriusza, św. Bibiany, św. Marcina biskupa Bragi.

V. Cesarzowa Helena, chcąc upamiętnić to wspaniałe znalezisko i uhonorować adekwatnie relikwie krzyża ufundowała w Jerozolimie w 327 r. n. e., istniejącą do dziś, poświęconą w 335 r.n.e. świątynię Chwały Krzyża Świętego. W malowidle ukazano świętą jako fundatorkę bazyliki z kopułą i napisem: CRUCIS / DIVINAE / HONORI. Scenie tej towarzyszą medaliony z przedstawieniami świętych – budowniczych i fundatorów kościołów i klasztorów: Św. Edwarda Wyznawcę, św. Bartłomieja z Simerii, św. Kazimierza królewicza.

VI. Cesarz Konstantyn podobnie jak jego matka ufundował także bazylikę Świętego Krzyża wybudowanej w latach 337-344 n.e. w miejscu rzymskiego Palazzo Sessoriano (obecnie w tym miejscu stoi kościół St. Croce). Malowidło przedstawia cesarza wskazującego na świątynię, usytuowaną na tle Koloseum i jej plan. Scenie fundacji towarzyszą w medalionach ościeży okiennych wizerunki świętych fundatorów i donatorów kościołów: Św. Małgorzaty Szkockiej, świętych apostołów Filipa i Jakuba, św. Róży z Limy.

VII. Niestety relikwie drzewa Krzyża Świętego zostały zrabowane w 614 r. n. e. z jerozolimskiej bazyliki przez króla perskiego Chosroesa II Zwycięskiego. Do niewoli wzięty został patriarcha Jerozolimy Zachariasz. Scena na malowidle przedstawia ludność pogańską, która oddaje cześć Krzyżowi Świętemu. Kolejnej scenie towarzyszą medaliony z przedstawieniami świętych, którzy z pomocą krzyża, opierali się przeciwnościom oraz dokonywali cudownych działań i nawróceń wśród niewiernych: Św. Małgorzaty dziewicy, św. Katarzyny Aleksandryjskiej, św. Antoniego opata.

VIII. Podczas prowadzonej od 622 r.n.e. przez cesarza Herakliusza wojny udało się w 628 r. odzyskać utracone relikwie i uwolnić patriarchę Zachariasza. Na fresku przedstawiono w centrum pod baldachimem krzyż, który adoruje cesarz z wieńcem laurowym i patriarcha z paliuszem. Ze sceną odzyskania relikwii krzyża z rąk perskiego wodza Chosroesa współgrają medaliony z przedstawieniami świętych – obrońców i zbawicieli wiary chrześcijańskiej: Św. Landrady, św. Ludwika i św. Blanki Kastylijskiej.

IX. Na sklepieniu kolejnego przęsła ukazany został cesarz Herakliusza, który ukazuje wiernym z Jerozolimy odzyskane drzewo krzyża – najcenniejszą relikwię świata chrześcijańskiego. Scenie tej towarzyszą wizerunki świętych, dla których krzyż był symbolem wiary chrześcijańskiej i oznaką Kościoła, organizowanego na najdalszych krańcach świata: Św. Franciszka Ksawerego, św. Andrzeja i św. Jadwigi.

X. Ostatniej chronologicznie scenie przedstawiającej cesarza Herakliusza niosącego relikwie drzewa krzyża w uroczystej procesji z Jerozolimy na Golgotę towarzyszą medaliony ze świętymi, których relikwie są czczone i prezentowane w czasie specjalnych uroczystości: św. Rozalii, św. Eleazara, św. Kanuta.

Dominujący akcent całej dekoracji freskowej brzeskiej świątyni stanowi niewątpliwie malowany iluzjonistyczny ołtarz zdobiący całą ścianę północną i stanowiący tło dla rzeczywistej, wolnostojącej nastawy ołtarzowej. Mamy tu do czynienia z przedstawieniem historycznego, rzeczywistego wydarzenia. W 629 r. n.e. po odzyskaniu z rąk pogańskich persów drzewa krzyża cesarz Herakliusz oraz ówczesny patriarcha Jerozolimy Zachariasz w uroczystej procesji wznieśli triumfalnie krzyż w bazylice Krzyża Świętego w Jerozolimie.

Taki sposób prezentacji dziejów drzewa Krzyża, uzupełniony przedstawieniami wizerunków świętych, nie znajduje analogii w dziejach sztuki śląskiej i europejskiej. Umieszczenie takiego programu właśnie na emporach było nie przypadkowe. Tam właśnie bardzo często prowadzono działalność edukacyjną zgromadzenia, tam odbywały się dodatkowe zajęcia oraz spotkania bractw religijnych i sodalicji. Zważywszy, iż przedstawienia świętych w medalionach były widoczne tylko z empor, ten specyficzny program kierowany był głównie do tych, którzy tam przebywali. W ten sposób uzmysławiano im, iż każdy pobożny katolik, w każdym momencie swego życia może swym działaniem wpisać się w duchowe dzieje Krzyża.