Zaratusztrianizm a początki judaizmu

1 tydzień temu

Zdjęcie: zaratusztrianizm

Świat naukowo-akademicki twierdzi, iż religia judaizmu pojawiła się w wyniku zapożyczenia kluczowych prawd z innej religii znanej jako zaratusztrianizm. Tym samym odmawiają judaizmowi i Pismu Świętemu autentyczności. Jaka jest prawda?

Czym jest zaratusztrianizm?

Zaratusztrianizm to staroirańska religia tradycyjnie wywodząca się od człowieka imieniem Zaratusztra (po grecku Zoroaster), który miał żyć w starożytnym Iranie. Zbiór świętych pism zaratusztrianizmu nosi nazwę Awesta, a ich najstarszą częścią są Gathy, które zawierają hymny na cześć boga Ahura Mazdy (Ormuzda). Religia ta uważana jest za zmodyfikowaną wersję politeistycznej religii starożytnych Irańczyków znanej jako mazdaizm. Pierwotnie była wspierana przez Imperium Achemenidów rządzących od VI do IV wieku p.n.e. Z kolei za rządów dynastii Sasanidów w latach 224-651 stała się religią państwową Iranu.

Religia jest znana z tego, iż jej wyznawcy obdarzają czcią tzw. święty ogień, dla którego budują świątynie ognia. Prawdopodobnie najlepiej znaną dziś jest świątynia ognia w irańskim mieście Jazd. Ponadto w świecie zachodnim zaratusztrianizm jest uważany za rzekomo pierwszą religię monoteistyczną na świecie i jednocześnie pierwszą, która uznaje eschatologię linearną (wiara w przyszły koniec świata, a następnie wieczność) zamiast cyklicznej (wiara w cykliczne niszczenie świata, a następnie jego odradzanie się).

Z tej przyczyny w świecie naukowo-akademickim powszechnie uważa się, iż irański zaratusztrianizm miał ogromny wpływ na religię Żydów, doprowadzając do pojawienia się judaizmu Drugiej Świątyni, z którego wywodzi się chrześcijaństwo i islam. Tym samym ewolucyjni badacze religii próbują odebrać wiarygodność i autentyczność owym trzem religiom abrahamowym. Dotyczy to także Pisma Świętego, które mówi o początkach narodu izraelskiego w Pięcioksięgu Mojżeszowym. Jaka jest zatem prawda o początkach judaizmu?

Zaratusztrianizm nie taki jednoznaczny, jak go malują

W pierwszej kolejności przyjrzyjmy się samej religii zaratusztrianizmu. Choć jest uważana za pierwszą religię monoteistyczną na świecie, to jest to najprawdopodobniej dalekie od prawdy. Po pierwsze dlatego, iż tendencje monoteistyczne istniały w lokalnych religiach etnicznych świata na długo przed pojawieniem się zaratusztrianizmu. Zwrócili na to uwagę już tacy badacze, jak Andrew Lang czy William Schmidt, twórca tzw. szkoły wiedeńskiej głoszącej, iż pierwszą religią świata mógł być tzw. pramonoteizm, monoteizm pierwotny¹.

Po drugie, sam zaratusztrianizm jest dość niejednoznaczny w swej monoteistycznej wymowie. Przede wszystkim jest to religia dualistyczna, wyznająca dualizm dobra i zła, porządku i chaosu. Bogiem najwyższym, który uporządkował całe stworzenie, jest Ahura Mazda (Ormuzd), dosłownie Pan Wszystkowiedzący. Ale istnieje również bóg Angra Mainju (Aryman), dosłownie Zły Duch, który stanowi uosobienie pierwotnego chaosu. Wiążą się z nimi także inne pojęcia: Spenta Mainju, dosłownie Duch Życiodajny związany z dobrym Ahura Mazdą, oraz Drudż, dosłownie Kłamstwo, pojęcie związane ze złym Angrą Mainju.

Oprócz tego zarówno Ormuzd, jak i Aryman stworzyli inne bóstwa lub emanacje. W przypadku Ormuzda są to tzw. Ameszaspandowie. Ormuzd stworzył ich sześcioro, trzy męskie i trzy żeńskie. Spośród bóstw żeńskich wyróżnia się Spenta Armaiti (Spandarmat), dosłownie Święta Cierpliwość, która ma być żoną Ahura Mazdy. Aryman także powołał do życia sześcioro bóstw zwanych dewami, które mają przeciwstawiać się Ameszaspandom. Obecne są także inne bóstwa, m.in. Mitra, Anahita, Sraosza czy złe bóstwo Aeszma (dosłownie Gniew). Dobre bóstwa lub emanacje są także określane jako jazaty, tj. godne uwielbienia. Wreszcie pod koniec czasów ma objawić się mesjasz znany jako Saoszjant, a także inni zbawiciele, którzy doprowadzą do odnowienia świata, tzw. fraszokereti².

Starsza Awesta kontra Młodsza Awesta

Awesta podzielona jest na Starszą Awestę (z około połowy II tysiąclecia p.n.e.), zawierającą również Gathy, oraz Młodszą Awestę (z pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e.). Były one jednak recytowane z pokolenia na pokolenie, ich ostateczna kompilacja nastąpiła dopiero w czasach Sasanidów. Badacze przypisują autorstwo Gathów samemu Zaratustrze³.

Rozróżnienie między Starszą a Młodszą Awestą jest ważne również dlatego, iż wykazują one nieco odmienne podejścia do wyżej wymienionych bóstw lub emanacji. W Starszej Awescie bogiem najwyższym jest Ahura Mazda, który tworzy emanacje godne czci (jazaty) tak jakby były bóstwami, ale są one bardziej koncepcjami. Jednak w Młodszej Aweście są już wprost traktowane jako bóstwa osobowe. Innymi słowy, Starsza Awesta ciąży nieco w kierunku monoteizmu, a choćby panteizmu, natomiast Młodsza Awesta raczej w kierunku politeizmu⁴.

Niepewność obejmuje również samą postać Zaratusztry jako poety-proroka. Badacze nie mają żadnej pewności, kiedy i gdzie żył, ani choćby czy w ogóle istniał. Brakuje także pewności co do tego, co dokładnie obejmowała jego reforma irańskiego politeistycznego mazdaizmu. Tradycyjnie uważa się, iż Zaratusztra żył w VI wieku p.n.e. Ale język Starszej Awesty i Gathów wskazuje raczej połowę II tysiąclecia p.n.e. Większy konsensus istnieje co do miejsca: prowincja Chorasan (dzisiejszy wschodni Iran i zachodni Afganistan)⁵.

Czy zaratusztrianizm wpłynął na powstanie judaizmu?

Współcześnie uważa się, iż judaizm Drugiej Świątyni powstał w ogromnej mierze właśnie dzięki religii Imperium Achemenidów. Żydzi tuż przed niewolą babilońską mieli wyznawać politeizm określony przez badaczy jako jahwizm, z Jahwe jako centralnym Bogiem panteonu i Aszerą jako Jego żoną (tymczasem Biblia zdecydowanie sugeruje, iż od czasów Mojżesza był to kult monoteistyczny, ale z czasem został on wypaczony przez Izraelitów). Na początku VI wieku p.n.e. Królestwo Judy zostało zniszczone przez króla Babilonii Nabuchodonozora II, który uprowadził wielu Żydów do Babilonu. W 539 roku p.n.e. Babilon został pokonany przez wojska Cyrusa Wielkiego, władcę perskiego i twórcę Imperium Achemenidów.

Właśnie pod rządami Irańczyków Żydzi mieli rzekomo zapożyczyć cały szereg idei religijnych, włącznie z monoteizmem, od religii zaratusztriańskiej. Czy jednak było to możliwe? Na to pomogą nam odpowiedzieć zarówno warunki historyczne, jak i fragmenty Pisma Świętego pochodzące sprzed niewoli babilońskiej.

Zaratusztrianizm jako religia Imperium Achemenidów

W szczycie swojej potęgi Imperium Achemenidów rozciągało się od Macedonii i Libii aż po Chorezm, Sogdianę i dolinę rzeki Indus. Obejmowało zatem naprawdę duży obszar oraz wiele podbitych ludów. Jednak o dziwo językiem oficjalnym imperium nie był perski, ale aramejski. Także rodzimy zaratusztrianizm wcale nie był taki popularny wśród podbitych ludów, które trzymały się własnych politeistycznych tradycji.

Tym samym zaratusztrianizm pozostawał przede wszystkim religią dworu królewskiego i samych Irańczyków. Co więcej, nie praktykowali oni ścisłego monoteizmu, ale pozostawali pod wpływem politeizmu. Władcy starożytnego Iranu czcili Ahura Mazdę, ale jednocześnie składali ofiary lokalnym bóstwom podbitych ludów, np. Isztar (prawdopodobnie aby zaskarbić sobie ich przychylność). Innymi słowy, Achemenidzi stosowali politykę synkretyzmu religijnego – działo się tak zwłaszcza w późniejszym okresie istnienia państwa⁶.

Nic zatem dziwnego, iż zaratusztrianizm jako religia nie zadomowiła się na stałe u ludów zachodniej części Imperium Achemenidów. To bardziej lokalne religie wpływały na zaratusztriańską pobożność królów imperium niż odwrotnie. Zdaje się również, iż żadna lokalna religia pogańska nie pozbyła się swoich bogów pod wpływem zaratusztrianizmu na rzecz tylko jednego wybranego bóstwa. W tym kontekście chętnie mówi się tylko o judaizmie. Skoro jednak zaratusztrianizm nie był praktykowany w Imperium Achemenidów jako religia ściśle monoteistyczna, to jak politeistyczni Żydzi mieli się wzorować na nim?

Judaizm jako religia niezależna od zaratusztrianizmu

Oprócz tego, iż przed niewolą babilońską Żydzi byli uwikłani w politeistyczne lub henoteistyczne bałwochwalstwo, mieli także jeszcze nie znać idei stworzenia świata przez Boga najwyższego, mesjasza ani eschatologii linearnej w postaci zmartwychwstania, sądu ostatecznego czy zwycięstwa dobra nad złem. Wszystko to mieli otrzymać dopiero dzięki wpływowi zaratusztrianizmu.

Aby zweryfikować te twierdzenia, powinniśmy sięgnąć do ksiąg Pisma Świętego, które są datowane na okres przed niewolą babilońską. W tym wypadku najbardziej pomocne okażą się Księga Przysłów Salomona i Psalmy.

Księga Przysłów 1-9

Dawniej uważano, iż Księga Przysłów, w tym najważniejsze dla dyskusji rozdziały 1-9, pochodzi z okresu po niewoli babilońskiej. Jednak zdanie zaczęto zmieniać po tym, gdy odkryto literaturę mądrościową Egipcjan. Przy czym nikt nie kwestionuje datowania literatury egipskiej na okres przed niewolą babilońską. Co ciekawe, w tekście Księgi Przysłów znaleziono także słowa z języka ugaryckiego (z miasta Ugarit, które zostało zniszczone około 1190 roku p.n.e.), spokrewnionego z hebrajskim, co także sugeruje wcześniejszą datę⁷.

W Księdze Przysłów 1-9 znajdziemy zarówno bardzo wyraźny monoteizm i teologię stworzenia świata przez jednego Boga, jak i dualizm dobra i zła. Przykładowe wersety:

Pan [JHWH] umocnił ziemię mądrością, niebiosa roztropnością utwierdził (Księga Przysłów 3,19);
Bojaźń Pańska to zła nienawidzić. Pychy, wyniosłości, złych dróg, przewrotnych ust nienawidzę (Księga Przysłów 8,13).

Psalm 37

W przypadku Psalmów pomocny okaże się Psalm 37. Na pierwszy rzut oka czyta się go jakby powstał w okresie niewoli babilońskiej i miał za cel pocieszyć Żydów, iż wrócą do Ziemi Świętej. Brakuje w nim jednak odniesień do Babilonu. Równie dobrze psalm może odnosić się do króla izraelskiego Achaba i jego zbrodni w postaci fałszywego oskarżenia Nabota o bałwochwalstwo i jego ukamienowanie, a następnie zagrabienie przez Achaba jego winnicy (zob. I Księga Królewska 21,1-16)⁸.

Innymi słowy, tekst nie zawiera zbyt wyraźnych wskazówek pozwalających datować go na okres niewoli babilońskiej. Ale inne cechy sugerują jego wcześniejsze autorstwo – m.in. fakt, iż przed 1000 rokiem p.n.e. w Mezopotamii napisano poemat mądrościowy znany dziś jako Teodycea Babilońska, który posiada cechy literackie podobne do Psalmu 37⁹. Także analiza tekstualna wykazała, iż psalm posiada skomplikowaną strukturę literacką, co jest charakterystyczne dla psalmów pochodzących sprzed niewoli babilońskiej¹⁰.

Psalm 37 jest wypełniony odniesieniami do dualistycznej eschatologii, a możliwe też, iż pośrednio odnosi się do zmartwychwstania przy końcu czasów. Przykładowe wersety:

Pan zna dni ludzi bez zarzutu, a ich dziedzictwo trwać będzie na wieki (Psalm 37,18);
Odstąp od złego, czyń dobro, a będziesz mieszkać na wieki, bo Pan miłuje sprawiedliwość i nie opuszcza swych świętych; nikczemni wyginą, a potomstwo występnych będzie wytępione. Sprawiedliwi posiądą ziemię i będą mieszkać na niej na zawsze (Psalm 37,27-29).

Od Noego do Zaratusztry?

Wygląda więc na to, iż Żydzi wyznawali monoteizm, teologię stworzenia, zmartwychwstanie i zakończony zwycięstwem dobra koniec świata niezależnie od zaratusztrian. Może pojawić się zarzut, iż jest bardzo mało prawdopodobne, aby dwa różne starożytne ludy wpadły na zbliżone do siebie koncepcje eschatologiczne. Innymi słowy, iż skoro nie ma możliwości, aby Żydzi wpadli na to samo, co Irańczycy, to koniecznie musiało dojść do zapożyczenia. Ale czy naprawdę jest to takie niemożliwe?

Staje się to możliwe w kontekście biblijnym. Komentatorzy chrześcijańscy zgadzają się co do tego, iż pierwsze odniesienie do mesjasza w Biblii znajdziemy w Księdze Rodzaju 3,15: Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie a niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono ugodzi cię w głowę, a ty ugodzisz je w piętę. Werset ten jest wprost określany przez nich jako protoewangelia¹¹.

Z kolei pośrednie odniesienie do końca świata znajdziemy w Księdze Rodzaju 8,22: Będą zatem istniały, jak długo trwać będzie ziemia: siew i żniwo, mróz i upał, lato i zima, dzień i noc. Bóg obiecał Noemu, iż już nigdy nie zniszczy Ziemi dzięki wód potopu (Księga Rodzaju 9,11-15). Ale aluzja do końca świata w 8,22 sugeruje, iż Noe i jego potomkowie, w tym synowie Sem, Cham i Jafet, dobrze wiedzieli, iż kiedyś to nastąpi i iż skoro Bóg mu to obiecuje, to dobro zwycięży nad złem. Powyższe prawdy mogły zostać zapomniane przez wielu pod wieżą Babel. Niemniej jakieś resztki wiedzy o zwycięstwie dobra nad złem musiały się zachować.

Więcej niż jedna ścieżka

Wiedział o tym wszystkim daleki potomek Sema, czyli Abraham. Jak napisano w Liście do Hebrajczyków: oczekiwał bowiem miasta zbudowanego na silnych fundamentach, którego architektem i budowniczym jest sam Bóg (List do Hebrajczyków 11,10). Z kolei Jezus Chrystus powiedział o nim, iż rozradował się z tego, iż ujrzał mój [Jezusa] dzień – ujrzał go i ucieszył się (Ewangelia według Jana 8,56). Według komentatorów Jezus Chrystus nawiązuje tutaj do próby ofiarowania przez Abrahama swego syna Izaaka¹².

Istnieje więc możliwość, iż owa wiedza zachowała się nie tylko u Sema. W szczątkowej formie mogła również zostać zachowana przez potomków Jafeta, innego syna Noego. Jest on uważany za protoplastę narodów eurazjatyckich, w tym indoirańskich. Może właśnie w ten sposób pradawna wiedza o jednym Bogu i ostatecznym zwycięstwem dobra nad złem dotarła do Zaratusztry i jego zwolenników?

Zauważmy, iż Zaratusztra (o ile istniał) nie żył w rozwiniętej cywilizacji politeistycznej, jak Egipt, Babilon czy Grecja. Żył w pierwotnej kulturze koczowniczej lub półosiadłej, które zwykle wykazują tendencje henoteistyczne. Ponadto Indo-Irańczycy doskonale wiedzieli, jak skutecznie przekazywać pradawną wiedzę następnym pokoleniom dzięki recytacji (tak powstały hinduskie Wedy i religia wedyjska).

Judaizm a zaratusztrianizm – podsumowanie

Tym samym to nie zaratusztrianie są źródłem monoteizmu i eschatologii linearnej wyznającej ostateczne zwycięstwo dobra nad złem. Tym źródłem jest sam Bóg, który przedstawił Noemu panoramę przyszłości świata. Wiedza ta została w dużej mierze zapomniana lub wypaczona przez kolejne pokolenia. Znamy jednak przynajmniej dwie nitki, w których udało się ją zachować: 1. przez Sema i Abrahama do Izraela i Żydów; 2. w mniej czystej postaci przez Jafeta i Indo-Irańczyków do Zaratusztry i jego zwolenników wśród Irańczyków.

Zaratusztrianizm nie wpłynął zatem na powstanie judaizmu. Nie była to religia ściśle monoteistyczna – co więcej, sami Irańczycy praktykowali synkretyzm religijny. Dlatego nie mogła zachęcić Żydów, aby sami przyjęli ścisły monoteizm i odrzucili wszystkich innych bogów. Jednak monoteistyczna forma zaratusztrianizmu mogła wstydliwie przypomnieć Żydom o ich własnym monoteizmie abrahamowo-mojżeszowym i o tym jak później upadli w bałwochwalczy henoteizm. Być może w okresie dominacji perskiej przykład Irańczyków w jakimś stopniu pomógł im to wrócić do ścisłego monoteizmu ku czci jedynego Boga, czyli Jahwe.

Zapraszamy także do przeczytania następujących artykułów:

Monoteizm abrahamowy – ewenement w historii religii
Pierwsze cywilizacje świata – model biblijny
Lamentacje Ipuwera – egipski tekst potwierdza biblijną historię o plagach i exodusie
Czy cywilizacja potrzebuje religii?
Asuan i Elefantyna – odkrycia w Egipcie potwierdzają Biblię

Przypisy

G. Hanington, Wilhelm Schmidt and the Origin of Religion, Creation, 14(3), 06.1992, s. 20-21, https://answersingenesis.org/human-evolution/origins/wilhelm-schmidt-and-the-origin-of-religion/ [dostęp: 22.11.2024].
P. O. Skjærvø, Introduction to Zoroastrianism, 2005.
Gathas, Encyclopædia Iranica, https://www.iranicaonline.org/articles/gathas-i-texts [dostęp: 22.11.2024].
P. O. Skjærvø, op. cit., s. 16-17.
Zarathushtra, Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/biography/Zarathustra [dostęp: 22.11.2024].
W. F. M. Henkelman, Practice of Worship in the Achaemenid Heartland, w: B. Jacobs, R. Rollinger (red.), A Companion to the Achaemenid Persian Empire, vol. 2, John Wiley & Sons, Inc., 2021, s. 1243-1270, https://www.academia.edu/41141190/Practice_of_worship_in_the_Achaemenid_Heartland [dostęp: 22.11.2024].
B. Waltke, New International Commentary on the Old Testament Proverbs, Grand Rapids: Eerdmanns, 2004.
A. Ricciardi, Los pobres y la tierra según el salmo 37, Revista biblica, 1979.
S. C. Jones, Psalm 37 and the Devotionalization of Instruction in the Postexilic Period, w: S. Gillmayr-Bucher & M. Hausl (red.), In Prayers and the Construction of Israelite Identity, SBL Press, 2019, s. 167-187.
R. Meynet, Le Psaume 37 fils de Dieu et pere des pauvres, Gregorianum, 2014.
J. M. August, The Messianic Hope of Genesis: The Protoevangelium and Patriarchal Promises, Themelios, 42(1), https://www.thegospelcoalition.org/themelios/article/the-messianic-hope-of-genesis-the-protoevangelium-and-patriarchal-promises/ [dostęp: 22.11.2024].
Zob. https://biblehub.com/commentaries/john/8-56.htm [dostęp: 22.11.2024].