Jeże to jedne z najbardziej znanych dzikich zwierząt. Można je spotkać w parkach, ogrodach, na osiedlach mieszkaniowych, a choćby cmentarzach. Są to zwierzęta, które żyły w pobliżu siedzib ludzkich od bardzo dawna. Prowadzą nocny tryb życia, mają obszerne terytoria łowieckie, zdobywają pokarm nieco inaczej niż inne drapieżniki, dlatego przez długi czas ich dieta była owiana tajemnicą. Przynajmniej część wniosków, jaka została wyciągnięta z obserwacji jeży była całkowicie błędna, a pomimo tego trwale zapisała się w powszechnej świadomości. Uważano, iż jeże nabijają winogrona na kolce i zanoszą je do gniazd, aby nakarmić młode. Jeże były oskarżane o kradzież jabłek z sadów i wysysanie krowom mleka. Dziś już wiemy, iż jeże nie jedzą owoców i nie piją krowiego mleka.
Wielu informacji o diecie jeży dostarcza ich przewód pokarmowy.
Rozpoczyna się on w jamie ustnej, gdzie znajdują się ostre, wystające siekacze, które ułatwiają chwytanie niewielkiej zdobyczy. Kły są stosunkowo małe, podobnie jak zęby przedtrzonowe i trzonowe. Zęby pozwalają jeżom kruszyć twarde ciała ich ofiar.
W jamie ustnej pokarm jest rozdrabniany, mieszany ze śliną a następnie trafia do żołądka, gdzie miesza się z sokiem żołądkowym. W żołądku rozpoczyna się trawienie białek. Z żołądka miazga pokarmowa trafia do jelita cienkiego.
W jego pierwszej części (dwunastnicy) miazga pokarmowa miesza się z sokami trawiennymi z trzustki, wątroby, pęcherzyka żółciowego, a także komórek gruczołowych samego jelita. Tu rozpoczyna się trawienie tłuszczów. W jelicie cienkim następuje wchłanianie składników pokarmowych, dlatego jest ono bardzo długie, a jego powierzchnię powiększają kosmki i mikrokosmki. Jelito cienkie pełni też istotną rolę w odzyskiwaniu wody.
Przewód pokarmowy kończy się jelitem grubym. W miejscu, gdzie jelito cienkie łączy się z jelitem grubym z reguły występuje worek, zwany kątnicą. Jest to miejsce, które pełni istotną rolę w procesie fermentacji treści pokarmowej, szczególnie u zwierząt, które zjadają duże ilości pokarmu roślinnego. Przewód pokarmowy jeża jest pozbawiony kątnicy, co sprawia, iż jest on nieprzystosowany do trawienia pokarmu roślinnego. Natomiast żołądek i trzustka wydzielają chitynazę, enzym trawiący chitynę, która jest elementem budowy ciała wielu bezkręgowców. Zakończeniem układu pokarmowego jest odbytnica (część, w której niestrawione resztki oczekują na usunięcie) oraz odbyt.
Dieta jeży
Przeprowadzono wiele badań, aby dowiedzieć się co składa się na dietę jeży. Skład pokarmu jaki został ujawniony w ich wyniku był różny jeżeli chodzi o procentowy udział poszczególnych składników. Wynika to z faktu iż w różnych miejscach żyją nieco inne owady, a ich dostępność zmienia się w trakcie roku.
Wszystkie badania wykazały, iż najczęstszym składnikiem pokarmowym są dorosłe chrząszcze, gąsienice motyli i ciem, pareczniki, skoczogonki, kózkowate, szarańczowate, krocionogowate. Czasem znajdowano osy, pszczoły, prosionki, dżdżownice i ślimaki. W ostatnio przeprowadzonych badaniach stwierdzano również występowanie składników pochodzących z karmy dla psów i kotów.
Dieta jeży jest bardzo zróżnicowana, a ich metabolizm szybki, dlatego potrzebują dużej ilości pokarmu, żeby zaspokoić swoje potrzeby pokarmowe. W trakcie nocy mogą go zjeść ponad 100 gramów. Przeszukują swoje tereny łowieckie i zjadają owady oraz inne zwierzęta, które napotkają na swojej drodze. Rozgrzebują ziemię, liście i mech, podważają kamienie i spróchniałe drewno w poszukiwaniu smakowitych kąsków. W poszukiwaniu pokarmu wykorzystują głównie węch i słuch, wzrok jest nieco mniej przydatny.
Podobnie jak wiele innych zwierząt, są oportunistycznymi konsumentami, co oznacza, iż mogą zjeść pokarm spoza swojej diety, jeżeli naturalny i preferowany pokarm nie będzie dostępny. Z tego powodu dieta jeży zmienia się sezonowo. Przez cały sezon zjadane są larwy koziułkowatych Tipulidae. W kwietniu i maju najchętniej polują na gąsienice ciem Heterocera i motyli Rhopalocera. W czerwcu i lipcu w diecie obfitują dżdżownice Lumbricidae i chrząszcze z rodziny biegaczowatych Carabidae. Kiedy u schyłku lata i jesienią zmniejsza się liczba dostępnych owadów w ich diecie pojawiają się ślimaki Gastropoda, które wcześniej nie były zjadane.
Chociaż dieta jeży jest zmienna udało się opracować jej analizę podstawową czyli jej skład z podziałem podstawowe składniki :
- Popiół surowy 8,90%
- Białko ogólne 58,00%
- Włókno surowe/chityna 10,00%
- Tłuszcze surowe 15,00%
- Związki bezazotowe wyciągowe 8,10%
Proporcje poszczególnych składników, fakt iż jeże nie są obligatoryjnymi owadożercami, oraz podobieństwo układu pokarmowego doprowadziło do wniosku, iż zróżnicowaną dietę jeży można czasowo lub uzupełniająco zastąpić karmą stosowaną w żywieniu kociąt i kotów, która zawiera zbilansowane nie tylko podstawowe składniki, ale również niezbędne ilości witamin i składników mineralnych.
Całość potrzeb jest w stanie zapewnić tylko dieta zawierająca wszystkie niezbędne składniki.
W trakcie swojej aktywności jeże jedzą dużo i często, aby zaspokoić podstawowe potrzeby.
Jeśli w diecie zabraknie jednego lub wielu składników, lub dieta nie dostarcza wystarczającej ilości energii mamy do czynienia z niedożywieniem. W takiej sytuacji organizm jeża zaczyna zużywać zmagazynowane w ciele węglowodany i tłuszcz. Kiedy ich zabraknie, zaczyna rozkładać własne białka – mięśnie zanikają, a w mózgu powstają niedobory białek. Po pewnym czasie zwierzę nie jest w stanie polować i pobierać pokarmu, choćby w sytuacji kiedy staje się on dostępny. Zmiany mogą być nieodwracalne.
W sytuacji, kiedy jeżom brakuje ich podstawowego pokarmu jakim są owady, będą próbowały ratować się przed śmiercią głodową i zjadać pokarm, który jest dla nich nieodpowiedni – na przykład rozsypane przez ptaki resztki pokarmu dla ptaków, zawierającego ziarna, a czasami orzeszki. Taki pokarm im szkodzi, chociaż nie widać tego od razu. Zmusza układ pokarmowy do trawienia składników, do których nie jest przystosowany, prowadzi do niedoborów pokarmowych i chorób, które po dłuższym czasie mogą doprowadzić do śmierci.
Najlepszą pomocą jaką można zaoferować jeżom jest zapewnienie im możliwości zdobywania naturalnego pokarmu – zostawienie dzikich fragmentów ogrodu ze zróżnicowanymi, przyjaznymi owadom roślinami. Dobrze jest też w miarę możliwości zostawiać opadłe liście, w których mieszkają i zimują owady będące pożywieniem jeży.
Więcej o ogrodach i ogródkach działkowych przyjaznych jeżom można znaleźć tu : Ogród przyjazny dla jeży – Fundacja PRIMUM i tu: Ogród działkowy przyjazny jeżom (i nie tylko) – Fundacja PRIMUM
Znaleziony jeż – co robić
Jeże są częstymi pacjentami ośrodków rehabilitacji dzikich zwierząt, z reguły dostarczane są przez osoby, które je znalazły. Znalezionemu jeżowi, nigdy nie podajemy niczego do jedzenia. Pierwszą rzeczą, jaką należy zrobić, jest kontakt z ośrodkiem rehabilitacji dzikich zwierząt, który udzieli wskazówek co zrobić w danym przypadku.
Każdego roku do ośrodków rehabilitacji trafiają pacjenci, którzy są ofiarami jednostronnej diety złożonej z jednego rodzaju mięsa, jednego rodzaju owadów karmowych lub jedynie owoców i warzyw. Szkody jakie zostały wyrządzone rzadko daje się naprawić.
Bibliografia
- Opracowanie zbiorowe Biologia Campbella
- Ewa Sawosz-Chwalibóg, Iwona Kosieradzka (red.) Żywienie dzikich zwierząt Ssaki
D.W.Yalden The Food of the Hedgehog in England, Acta Theriologica, Vol. 21, 30: 401-424, 1976 - Pettett, Carly Factors affecting hedgehog distribution and habitat selection in rural landscapes 2016
- Gimmel A, Eulenberger U, Liesegang A. Feeding the European hedgehog (Erinaceus europaeus L.)—risks of commercial diets for wildlife. J Anim Physiol Anim Nutr. 2021;105(Suppl. 1):91–96.
- Agnieszka Bartnik, Jeż z jabłkiem na grzbiecie – postrzeganie jeży w antyku i średniowieczu, Wiadomości Zootechniczne, R. LVII (2019), 2: 129–137
- Kirstie Bingham Off with their Heads 2021
