Kąkol polny (Agrostemma githago L.)– to piękna roślina pełna wdzięku. Kwiaty, choć proste, to są niezwykle urocze. Należy do rodziny goździkowatych, a pochodzi z zachodniej i środkowej Azji, południowej Europy i północnej Afryki. Jego cykl życiowy jest doskonale dostosowany do cyklu życiowego zbóż i dlatego był pospolitym chwastem, głównie zbóż. Jako roślina trująca powodował przez to masowe zatrucia.
Współcześnie coraz rzadziej go spotykamy i dlatego wymaga on ochrony dla przetrwania. w tej chwili jest uprawiany jako roślina ozdobna. Choć należy do roślin trujących, w przeszłości wykorzystywany był także w ziołolecznictwie ludowym i odgrywał istotną rolę w obrzędach ludowych. Zewnętrznie używano go po odpowiednim przygotowaniu do leczenia ran.
Dawniej roślina uznawana była za diabelską ponieważ przyciągać miała pioruny, a gdy rosła obficie na polach wskazywać miała gospodarzy nawiedzanych i nakłanianych do grzechu przez szatana. Z powodu diabelskich powiązań kąkol nie mógł znaleźć się w wiankach święconych w czasie uroczystości kościelnych.
Do gleby dostaje się wraz z nasionami sianych zbóż. Szczególnie często spotykany był w uprawach ozimego żyta. w tej chwili powszechnie stosuje się czyszczenie ziarna siewnego oraz skuteczne metody zwalczania chwastów, przez co spotykany jest w uprawach coraz rzadziej i grozi mu wyginięcie. Jeszcze do początku XX wieku zalecanym sposobem na ograniczenie występowanie kąkolu w uprawach było manualne pielenie upraw i starannie wykonywane zabiegi agrotechniczne niszczace siewki jesienne. Usunięcie siewek kąkolu do lutego eliminowało ten niebezpieczny chwast wśród gatunku uprawianego. Prace manualne jednak nie usuwały go całkowicie z upraw. Dopiero rozwój techniki oczyszczania nasion przed siewem spowodował eliminacje kąkola, a z czasem zagrożenie jego całkowitym zniknięciem.
Charakterystyka rośliny
Kąkol polny (Agrostemma githago L.) to piękna roślina zielna jednoroczna o łodydze prosto wzniesionej, pojedynczej lub rozgałęziającej, osiągająca od 5 do 150 cm wysokości. Cała roślina jest miękko owłosiona i ma szarozielony kolor. Korzeń jest wrzecionowatego ksztaltu, mocno rozgałęziony i osiąga podobną długość, jak pęd nadziemny.
Ulistnienie kąkola jest naprzeciwległe, wąsko-lancetowate i na końcach zaostrzone. Liście osiągają 5–13 cm długości i 0,2–1 cm szerokości. Cechą charakterystyczną jest to, iż mają wyraźną centralną wiązkę przewodzącą i są odchylone od łodygi pod kątem ostrym, zwłaszcza w dużych zagęszczeniach, przez co upodabniają się bardzo do zbóż i stanowią zagrożenie.
Pojedyncze lub lekko rozgałęzione pędy z małymi lancetowatymi liśćmi, a na końcach pędów kwitną duże liliowo-różowe kwiaty o średnicy 5-7 cm, u podstawy płatków białe i ciemnofioletowe żyłki. Kwiaty są owadopylne zapylane są najczęściej przez muchówki, rzadziej przez motyle, pszczoły czy inne błonkoskrzydłe. Ząbki kielicha wydłużają się jeszcze podczas owocowania i są wąskie i dłuższe od płatków.
Zalążnia jest jednokomorowa. Po przekwitnięciu pojawiają się torebki o długości 1,2–1,8 cm, jajowate, okryte rurką kielicha, otwierające się 5 klapami, w których znajdują się duże, czarne nasiona. Kiełkowanie nasion najczęściej zaczyna się jeszcze w owocu. Torecki zawierają do 60 nasion, które są ciemnobrunatne do czarnych po dojrzeniu o długości 2,5–3,5 mm i grubości 2,2 mm. Mają one kształt trójkątnie nerkowaty do prawie czworościennego i są słabo kanciaste. Matowa łupina pokryta jest koncentrycznymi szeregami ostrych brodawek. Przy zwężonym szczycie nasiona znajduje się wgłębienie i wystający koniec korzenia pierwotnego. Wzdłuż boków nasiona biegną dwie bruzdy. Nasiona dojrzewają w ciągu 33 dni od zapylenia i równocześnie z nasionami zbóż, wśród których rośnie kąkol w sierpniu i wrześniu i wtedy torebki się otwierają.
Na jednej roślinie powstać może do 2,5–3 tysięcy nasion. Po ich dojrzeniu rośliny zamierają. Nasiona w glebie zachowują zdolność kiełkowania na ogół przez jeden rok, ale i jeszcze po 5 latach przebywania w glebie zdolność do kiełkowania miało 10% nasion. Natomiast nasiona przechowywane bez gleby po 5 latach kiełkują w 62%. Nasiona roznoszone są głównie w wyniku zebrania owocujących roślin wraz ze zbozem lub inna rośliną uprawianą. jeżeli owoce nie zostaną zebrane, nasiona rozsiewają się zwykle w odległości do 1 m od rośliny macierzystej, wyrastając w kolejnym roku w dużym zwarciu. Rzadko przenoszone bywają przez ptaki. jeżeli zebrane zostaną wraz ze zbożami – nasiona przedostają się do ziarniaków zbóż w czasie ich omłotu.
W czasie kwitnienia kwiaty górują ponad otaczającym zbożem. W zależności od obszaru występowania i populacji kąkole kwitną w różnych terminach od czerwca do lipca (niekiedykwitną do sierpnia). Nasiona kąkola polnego dojrzewają dokładnie w tym samym czasie co nasiona zbóż i są zbierane razem ze zbożem. Część z nich trafia wraz z ziarnem do paszy dla zwierząt lub przeznaczana jest do celów spożywczych. Rośnie na wszelkich glebach wsrod roślin, którym towarzyszy. Mogą to być gleby piaszczyste, gliniaste, czy wapienne. Nie rośnie na glebach zbitych, na których stagnuje woda. Siewki dobrze rozwinięte potrafią znieść mrozy do -15 °C, ale słabsze giną, a na powierzchni gleby są wrażliwe na wysychanie.
Roślina nie występuje współcześnie w naturze, ale przypisuje się jej pochodzenie z basenu Morza Śródziemnego i Azji. Kakol wyglada na cienko ksztaltna rosline chwiejąca się na wietrze. W jasnym słońcu rozwijają się szybciej, a kwitnienie jest bardziej obfite. Przy braku oświetlenia pędy rosnąc stają się bardzo nagie. Kąkol bardzo źle znosi konkurencję gorczycy białej i roślin uprawianych, jeżeli rosną bardzo gęsto. To roslina występująca niemal wyłącznie w uprawach rolnych. Często mozna go spotkac w uprawach wyki kosmatej (ozimej). Rzadko natomiast w uprawach innych roślin strączkowych i okopowych. w tej chwili nie spotykany w środowisku naturalnym poniewaz powszechnie stosuje się czyszczenie ziarna siewnego oraz skuteczne metody zwalczania chwastów. Skutkiem tego kąkol spotyka się w uprawach sporadycznie i grozi mu wyginięcie. Nasiona kąkolu są trujące, mąka z domieszką zmielonego kąkolu jest gorzka i ma zmieniony kolor.
Kąkol polny jest toksyczny, po bezpośrednim spożyciu nasion mogą występować mdłości i bóle głowy, w skrajnych przypadkach śpiączka. Trafiał na pola wraz z zanieczyszczonym ziarnem i był nieświadomie zasiewany przez rolników. Choć jego cykl życiowy i sposób rozmnażania nie jest typowy dla tego typu chwastów, to był prawdziwym utrapieniem. Młode rośliny kąkola zjadane są przez króliki i inne niewielkie ssaki, także przez ptaki i ślimaki, unikają natomiast kąkolu zwierzęta domowe.
Obecnie czasem można go spotkać w ogrodach, ponieważ niektórzy uprawiają go jako roślinę ozdobną, gdyz prezentuje się naprawdę pięknie. Kąkol preferuje słoneczne i ciepłe stanowiska oraz przepuszczalne umiarkowanie wilgotne oraz lekkie gleby. Można go kupić w zestawach nasion przeznaczonych na łąki kwietne, ale pięknie prezentuje się też na trawniku lub w kompozycji z innymi roślinami jednorocznymi w ogrodach zarówno wiejskich, jak i naturalistycznych.
Historia
Kąkol polny (Agrostemma githago L.) opisywany był od czasów średniowiecznych jako kąkolica, kąkolnica czarnucha żytnia i od barwy nasion czarny kąkol. Naukowa nazwa rodzajowa Agrostemma utworzona została przez Karola Linneusza. W drugiej połowie XX wieku ustalona została jedna nazwa zwyczajowa gatunku – kąkol polny.
Już w neolicie gatunek wraz z uprawami zbóż rozprzestrzenial sie z zachodniej i środkowej Azji, południowej Europy i północnej Afryki w Europie Środkowej i Północnej. Potem trafił na Wyspy Kanaryjskie, do południowej Afryki, Ameryki Północnej i Południowej, Australii i Nowej Zelandii. Do Polski rowniez przywedrowal jeszcze w czasach przedhistorycznych.
Jako chwast upraw zbóż przez wieki zatruwał mąkę. W średniowieczu zanieczyszczenie mąki wynosiło 10 nasion kąkolu na 1 tysiąc ziarniaków zboża, ale zdarzały się i zanieczyszczenia 10-krotnie większe. Jeszcze na początku XX wieku nasiona kąkolu były jednym z najważniejszych zanieczyszczeń plonów zbóż. Gatunek tej rośliny i jej trujące adekwatności stanowi też problem przy zbiorze czarnuszki siewnej ze względu na podobieństwo nasion. W ostatnich latach rozwój technologii pozwolil na skuteczne wyeliminowanie tego problemu.
Kąkol przy silnym zachwaszczeniu upraw utrudniał zbiór powodując, iż mąka mogła być trująca i ciemniejsza, a jednoczesnie mąka zanieczyszczona kąkolem nadawała wypiekom gorzki i nieprzyjemny smak przez co nie nadawala sie do użytku. To byla prawdziwa udręka rolnikow. Dawniej takie zatrucia mąką, chlebem i kawą zbożową zanieczyszczonymi kąkolem miały charakter masowy. Do częstych zatruć dochodziło jeszcze na początku XIX wieku. Jednocześnie dochodziło także do zatruć mięsem zwierząt, które spożywały kąkol. Współcześnie zatrucia są rzadkie, ale zdarzają się w przypadku zjedzenia nasion przez dzieci. Dochodziło do zatruć także w wyniku dodania kąkolu do wódki (saponiny zwiększają działanie (resorpcję) alkoholu).
W tradycji ludowej wiele obrzędow miało uwolnić pola od kąkolu. W rejonie Mościsk obchodzono choćby święto kąkola, podczas ktorego dzieci wychodziły w pole, wyrywały kąkol i śpiewały rozrzucając go na różne strony. W rejonie Brzozowa i Sanoka wcześniej suszone pęki kąkola i bławatków zatykano na żerdziach dzień przed dniem świętego Jana i po ich podpaleniu obiegano z nimi pola. W okolicach Krosna i Jasła śpiewano przy tym „Uciekaj śnieciu, bo cię będę świecił, uciekaj kąkolu, bo cię będę polił”. W okolicach Tarnobrzega w Wielki Poniedziałek gospodarze rozrzucali w polu skorupki święconych jajek, co miało ich chronić przed kąkolem. Wierzono takze, iż mróz w Wielki Piątek powoduje wyginięcie kąkola na polach.
Kąkol mial i dobra strone w obchodzonych tradycjach, gdyz traktowano go także jako ziele ochronne i w dniu świętego Jana wtykano w strzechy i ściany domostw, które chronić miały ludzi i krowy przed złem. W rejonie Tarnobrzega i Niska oczarowane krowy okadzano poświęconym kwiatem kąkolu. Kakol wspominany jest tez w ludowych pieśniach miłosnych – Kąkolu, kąkolu, nie siej się po polu; Bo cię panny lubią, na wianki cię skubią.
Tak pisano o kakolu dawniej:
Kąkol polny jako roślina lecznicza znana była już w starożytnej Grecji. Odo z Meny w swoim traktacie o adekwatnościach ziół opisał lecznicze adekwatności tej rośliny:
„Grecy nazywają kąkol dla chleba szkodliwą trawą, ale wrzody nowotworowe oczyszczają, goją i gnijące rany, jeżeli zastosujesz go w postaci puree, biorąc trochę soli i rzodkiewki. dzięki tego samego środka przez cały czas będziesz zwalczać strupy i trąd. Po ugotowaniu połóż je na opuchniętych gruczołach szyi, lekarstwo je rozproszy, a więc rozbije ropnie.Ten okład sam w sobie i inne zmiękczą stwardnienia. W pełnej miodowej sercówce gotowanej z szafranem i kadzidłem, mieszając razem, założyć na udo, choremu na rwę kulszową, jeżeli rodząca kobieta sama się odkaża, szybciej, jak mówią, zostanie uwolniona z ciężaru łona.”
Należy wspomnieć, iż Poczta Polska wyemitowała 5 września 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający kąkol polny o nominale 2,50 zł, w serii Kwiaty polne. Autorem projektu znaczka był Tadeusz Michaluk. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.
Właściwości lecznicze i zastosowanie
Kąkol polny (Agrostemma githago L.) – w medycynie ludowej ma zastosowanie cała roślina. Do tego celu zbierany jest latem podczas kwitnienia okolo czerwca lub lipca. Zbiera się łodygi, liście i kwiaty, a nasiona i kłącza jesienią po dojrzewaniu strąka nasion. Suszyć roślinę nalezy w dobrze wentylowanym pomieszczeniu. Po wysuszeniu dobrze zapakować i oddzielić od innych surowców, ponieważ są one trujące. Okres przechowywania nie dłuższy niż 18 miesięcy.
Roślina ma działanie moczopędne, hemostatyczne, przeciwzapalne, wykrztuśne, nasenne, przeciwbólowe. Używany do okładów na krosty, wysypki, egzemy, a także do przemywania drobnych zranień i otarć naskórka. Stosuje sie rowniez jako balsamy, okłady, płukanki, stosuje się zewnętrznie w leczeniu hemoroidów i chorób skóry. Wykorzystywano go w medycynie ludowej do leczenia chorób skóry, tamowania krwawień czy zwalczania kataru. Wodny napar z kąkolu stosuje się przy zapaleniu oskrzeli, przeziębieniach, bólach brzucha, krwawieniu z macicy. Wewnętrzne zastosowanie kąkola wymaga dużej ostrożności ponieważ roślina jest toksyczna i wolno się nią leczyć wyłącznie za wiedzą i zgodą lekarza! Po spożyciu nasion występują objawy zatrucia, mdłości, bóle głowy, zaburzenia rytmu serca, a choćby śpiączka.
Zagrożenia
Cała roślina jest trująca zarówno dla ludzi, jak i koni, bydła i świń. Nasiona (zwłaszcza zarodek i liścienie) zawierają trującą, kwaśną saponinę trójterpenową – giteginę, której jest od 5–7% w suchej masie, czasem choćby do 14%. Zawartość ta jest zmienna w zależności od warunków środowiska. Mąka ze zmielonymi nasionami kąkolu jest szkodliwa dla zdrowia już przy domieszce sproszkowanych nasion w ilości 0,5%, a według niektórych źródeł już od 0,1%. Przy większych domieszkach kąkol nadaje mące sine zabarwienie i gorzki smak.
Objawy zatrucia mogą wystąpić już po spożyciu 3–4 nasion kąkolu. Obróbka cieplna zmniejsza toksyczność saponin, rozkładających się częściowo w wyższych temperaturach. Po spożyciu niewielkiej ilości saponin pochodzących z kąkolu objawami zatrucia są: drapanie w przełyku, nudności i lekkie zaburzenia trawienne. Przy poważniejszych zatruciach objawami są: podrażnienie błon śluzowych choćby do wystapienia owrzodzenie śluzówki, bóle głowy i mdłości, przyspieszenie tętna i paraliż mięśni oddechowych, gorączka, majaczenie, zapalenie oskrzeli, zaburzenia rytmu serca, częściowa hemoliza krwi, rzadziej: zawroty głowy, kurcze, śpiączka. Śmierć następuje w wyniku ośrodkowego porażenia oddechu. W przeszłości przypisywano kąkolowi zwiększanie podatności na zachorowanie na trąd. Zatrucie nasionami jest możliwe nie tylko u ludzi, ale także u zwierząt. Konie, krowy, świnie karmione mąką lub otrębami skażone nasionami kąkola mogą mieć objawy zatrucia, a choćby moze nastapic śmierć zwlaszcza młodych zwierząt. Młode zwierzęta mają większą wrażliwość i bez odpowiedniego leczenia w przypadku zatrucia umierają już trzeciego dnia. W przypadku zwierząt obecność 2–5 nasion kąkolu na 1000 ziarniaków zboża stanowiących paszę spowodować może padnięcie bydła i drobiu, a w przypadku świń wystarczy choćby 1 nasiono na 1000 ziarniaków zbóż.
Kąkol polny to roślina, której nasiona zawierają 7% trującego glikozydu gitaginy (agrosteminy) Jest niebezpieczna dla zdrowia ludzkiego. Trujący glikozyd gitagina (agrostemina) – C27H28O11, zawarty w nasionach, wpływa na serce i układ nerwowy, niszczy czerwone krwinki. Ponadto glikozyd gitagina ma silne działanie drażniące na przewód pokarmowy. Spozycie 3-5 g nasion, które dostana się w postaci zmielonej do mąki w przypadku, kiedy pole zbóż jest zainfekowane chwastem wystepuja objawy od zwiększonej ilosci wydzielanie śliny, nudności, wymioty, trudności w połykaniu, kolka, biegunka. Może wystąpić ogólne osłabienie, depresja, stany konwulsyjne, poważne podrażnienie nerek i choćby paraliż.
W przypadku zatrucia nasionami konieczne jest natychmiastowe wielokrotne płukanie żołądka zawiesiną wodną węgla aktywowanego (30 g na 0,5–1,0 l wody) lub 0,1% roztworem nadmanganianu potasu. Następnie nalezy co godzinę przyjmować takie produkty jak: rozcieńczona skrobia, galaretka owocowa lub mleczna, żelatyna itp. W przypadku wystąpienia objawow zatrucia koniecznie należy się skontaktować z lekarzem.
/ UWAGA na WęGIEL AKTYWNY w proszku! Nie wolno wąchac, gdyż może dostać się do płuc i spowodować bardzo groźne konsekwencje /.
Wnioski
Kąkol z punktu widzenia botaniki to kwiat z rodziny goździkowatych. Współcześnie jest to gatunek rośliny bliskiej zagrożeniu wyginiecia, znajdującej się od 2016 r. na polskiej czerwonej liście roslin objetych ochrona, aby kąkol nie wyginął w celu zachowania w przyrodzie różnorodności gatunkowej, dlatego coraz częściej wysiewa się roślinę w warunkach sprzyjających jej rozwojowi. Dla rolników kąkol był przede wszystkim chwastem, który nie tylko utrudniał codzienną pracę, ale także realnie zagrażał zbożom, a więc mógł być przyczyną głodu. Pewnie dlatego roślina jest biblijnym symbolem zniszczenia i zła.
Kąkol zaliczany jest do chwastów trujacych, ale ma rowniez dzialanie lecznicze jak wyzej opisano. Z punktu widzenia rolników chwasty są roślinami nie tyle nieprzydatnymi, ile wręcz szkodliwymi, mimo iż nierzadko posiadają inne wartości o dzialaniu leczniczym. Dla pracujących na roli pojawienie się chwastów oznacza nie tylko zwiększenie natężenia pracy ale przede wszystkim realne zagrożenie utraty plonow i pożywienia. Nic więc dziwnego, iż negatywny stosunek do nich utrwalony jest przez wieki. Choć niektóre rośliny będące chwastami są niechciane, udaje im się przetrwać.
Kąkol jest kolejnym przykładem rośliny trującej mającej zastosowanie w lecznictwie, ale szkody jakie czynił doprowadziły go niemal do całkowitego wyginięcia.