Jesień jesionów…

Zdjęcie: fot. Wkipedia, na zdj. liście jesionu wyniosłego

W wielu tradycjach europejskich jesion urastał do rangi drzewa kosmicznego. Najsłynniejszym przykładem jest nordycki Yggdrasil – ogromny jesion podtrzymujący strukturę wszechświata. Jego korzenie sięgały krain bogów, ludzi i zmarłych, a konary dawały schronienie boskim posłańcom. W tej mitologii jesion oznaczał stabilność, odrodzenie i ciągłe trwanie.

W kulturach słowiańskich jesiony również otaczano się szacunkiem. Wierzono, iż drzewa te odstraszają złe moce i chronią przed urokami, dlatego sadzono je w pobliżu domostw. Gałązki jesionu noszono jako amulety, szczególnie przez podróżnych. Uważano, iż drewno to nie przyciąga piorunów, co czyniło je symbolem ochrony i bezpieczeństwa.

Symbolika jesionu łączy się także z jego cechami fizycznymi. Silne, elastyczne drewno kojarzono z równowagą i odpornością. Korona jesionu, lekka i przepuszczająca światło, od dawna budziła skojarzenia z otwartością i duchową przestrzenią. W poezji bywał przedstawiany jako drzewo pogodnej mądrości, łączące człowieka z rytmem natury.

Sprzymierzeniec

W życiu codziennym jesion okazał się nie tylko metaforą, ale też praktycznym sprzymierzeńcem. Jego drewno, jasne i sprężyste, wykorzystywano do wyrobu narzędzi rolniczych, sań, wozów, a także elementów broni – szczególnie włóczni oraz łuków. W średniowiecznej Europie uchodziło za jedno z najlepszych do produkcji kijów, drzewców i trzonków. Ze względu na odporność na uderzenia idealnie nadawało się również do budowy elementów konstrukcyjnych.

W późniejszych wiekach znalazło zastosowanie w meblarstwie i stolarstwie artystycznym. Z drewna jesionowego wykonywano również trumny. Do historii przeszło stwierdzenie dotyczące Bolesława Bieruta, który „pojechał w salonce, wrócił w jesionce”, co odnosiło się do jego podróży do Moskwy i powrotu w trumnie (jesionowej).

W medycynie ludowej jesion cieszył się opinią drzewa uzdrawiającego. Napary z liści stosowano na dolegliwości reumatyczne oraz jako środek oczyszczający organizm. Wierzono, iż jego kora i liście potrafią „wyciągać chorobę”, dlatego przykładano je do bolących miejsc. W sztuce jesion pojawia się zarówno jako motyw dekoracyjny, jak i symboliczny.

W malarstwie pejzażowym odgrywa rolę drzewa harmonii, często ustawianego w kompozycji tak, aby budować wrażenie równowagi. W sztuce ludowej jego gałązki zdobiły domy i ołtarzyki, a rzeźbiarze chętnie sięgali po jesionowe drewno ze względu na jego łatwą obróbkę i trwałość.

Jesion pozostaje drzewem, które łączy funkcjonalność z bogatą tradycją symboliczną. Towarzyszył człowiekowi zarówno w codziennych zajęciach, jak i w sferze wierzeń i sztuki. Do dziś zachwyca swoją formą i siłą, przypominając o głębokim związku kultury z naturą. Jednak wszystkie te cechy zdają się w tej chwili ustępować miejsca niespotykanemu dotychczas w Europie zagrożeniu dla tych drzew, płynącym wprost ze strony natury.

Zamieranie…

Zamieranie jesionów to jedna z najpoważniejszych chorób drzew liściastych w Europie, wywoływana przez inwazyjnego grzyba Hymenoscyphus fraxineus, znanego również jako pucharek jesionowy. Patogen ten został po raz pierwszy zauważony w Polsce na początku lat 90. XX wieku, a następnie gwałtownie rozprzestrzenił się na większość kontynentu, docierając w 2012 roku także do Wielkiej Brytanii.

Najbardziej podatny na infekcję jest nasz rodzimy jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.), choć choroba dotyczy również innych gatunków z rodzaju Fraxinus. Grzyb atakuje tkanki liści, pędów i gałęzi, a także korę i system naczyniowy odpowiedzialny za transport wody oraz substancji odżywczych. W wyniku infekcji na pędach pojawiają się nekrotyczne zmiany, liście żółkną, brązowieją i przedwcześnie opadają, a korony drzew stopniowo ulegają silnemu przerzedzeniu. Tak osłabione rośliny stają się szczególnie narażone na dodatkowe infekcje i czynniki stresowe, co w efekcie prowadzi do ich śmierci — w niektórych populacjach zamiera choćby 95–99% osobników.

Choroba ma ogromne znaczenie ekologiczne. Jesion wyniosły jest ważnym składnikiem europejskich ekosystemów leśnych, odgrywa również istotną rolę w krajobrazie miejskim. Jego masowe zamieranie zaburza stabilność siedlisk, wpływa na różnorodność biologiczną i funkcjonowanie całych zespołów roślinnych i zwierzęcych.

Straty mają również wymiar gospodarczy — szacuje się, iż w samej Wielkiej Brytanii koszty związane z zamieraniem jesionów mogą sięgnąć choćby 15 miliardów funtów.

Patogen ten przybył do Europy z Azji Wschodniej, gdzie występuje na gatunkach takich jak Fraxinus mandshurica czy Fraxinus chinensis ssp. rhynchophylla, nie wywołując tam poważnych objawów chorobowych. W nowych warunkach stał się jednak wyjątkowo agresywny, zwłaszcza wobec europejskich populacji jesionu. Co szczególnie niepokojące, do tej pory nie opracowano skutecznych metod ochrony drzew przed tym grzybem, co stawia gatunek Fraxinus excelsior w sytuacji realnego zagrożenia przetrwania.

Badania

Wobec braku adekwatnych środków ochrony rośnie znaczenie badań naukowych zmierzających do zrozumienia mechanizmów infekcji i znalezienia naturalnych czynników, które mogłyby ograniczyć rozwój Hymenoscyphus fraxineus.

Jedna z kluczowych hipotez zakłada, iż w rodzimej mykobiocie (ogół grzybów na danym terenie) jesionów mogą występować gatunki grzybów, które konkurując z patogenem, hamują jego wzrost i rozprzestrzenianie. Mogłoby to następować poprzez rywalizację o przestrzeń i zasoby, blokowanie przejścia grzyba z liści na pędy, wytwarzanie substancji o działaniu antybiotycznym lub formy mykopasożytnictwa.

W ramach prowadzonych badań izolowane są różnorodne grzyby endofityczne żyjące w nerwach liści jesionów oraz gatunki saprotroficzne bytujące na opadłych liściach, które stanowią najważniejszy etap rozwoju patogenu — to właśnie na zalegających liściach Hymenoscyphus fraxineus wytwarza swoje owocniki i zarodniki odpowiedzialne za infekcję w kolejnym sezonie.

Po izolacji mikroorganizmy są identyfikowane zarówno metodami klasycznymi, jak i genetycznymi, a następnie poddawane obserwacjom i testom w warunkach laboratoryjnych oraz w fitotronie. Analizowane są także interakcje między poszczególnymi gatunkami grzybów a patogenem w kulturach dwuorganizmowych, co pozwala ocenić ich potencjał hamowania wzrostu pucharka jesionowego.

Ważnym elementem badań jest także porównanie mykobioty występującej na obcych gatunkach jesionów — szczególnie mandżurskim i pensylwańskim — aby zrozumieć, w jaki sposób różnice w odporności mogą wynikać ze składu mikroorganizmów je zasiedlających. Równolegle analizowane są wtórne metabolity wybranych grzybów, które mogą mieć działanie antybiotyczne wobec patogenu.

Efektem prowadzonych programów badawczych może stać się stworzenie w przyszłości biologicznych metod ograniczania choroby. Podobne rozwiązania przyniosły już korzyści w walce z innymi niszczącymi chorobami drzew. W przypadku jesionów wyniki te mają szansę stać się fundamentem do opracowania realnych strategii ochrony gatunku przed dalszym jego wymieraniem.