Dydaktyczna sekcja anatomiczna na lekcji biologii. ­Aspekty prawne zagadnienia

Sekcja na lekcji biologii w szkole podstawowej i średniej to metoda edukacji budząca obawy natury etycznej i prawnej. Czy jednak nie wolno jej stosować? Sprawdźmy, jak ta kwestia dokładnie wygląda od strony przepisów prawa.

Sekcja autopsyjna i dydaktyczna

Cele sekcji mogą być różne. Sekcja autopsyjna (obdukcyjna) służy określeniu przyczyny śmierci. Stosuje się ją w medycynie, weterynarii, kryminalistyce czy przy zwalczaniu chorób zakaźnych u zwierząt i ludzi (1). W tym artykule chcę jednak poruszyć kwestię sekcji dydaktycznej. Przeprowadza się ją wyłącznie dla naocznej demonstracji budowy i funkcjonowania danego organizmu.

Nauczyciele zastanawiają się, jak maksymalnie skupić zainteresowanie wszystkich uczniów. Dlatego na zajęciach z biologii warto się odważyć na zorganizowanie lekcji pokazowej w formie sekcji dydaktycznej.

Czy sekcja dydaktyczna jest możliwa?

Jestem nauczycielem biologii w szkole podstawowej i liceum. Wcześniej przez około 20 lat byłam adiunktem na uczelni wyższej. Prócz prowadzenia prac badawczych uczyłam również studentów, prowadząc lub współprowadząc wykłady i ćwiczenia z różnych przedmiotów. Na ćwiczeniach wykonywane były niekiedy proste sekcje zwierząt lub ich organów. Na koniec semestru akademickiego była zawsze prowadzona ewaluacja w postaci ankiety, która ujawniała głębokie zainteresowanie studentów takim sposobem prowadzenia zajęć.

Praktyczny aspekt ćwiczeń w postaci sekcji młodzi ludzie określali jako arcyciekawy i przede wszystkim skuteczny edukacyjnie. Mogli bowiem w autopsji zobaczyć organy wewnętrzne zwierząt i porównać to z wiedzą książkową.

Po zakończeniu pracy na uczelni zaczęłam uczyć w szkole podstawowej i liceum. Odruchowo chciałam przy tym kontynuować metody edukacyjne podobne do tych uczelnianych. Od innych nauczycieli w szkole usłyszałam jednak, iż to nieetyczne, bo związane z zabijaniem zwierząt. Może budzić złe skojarzenia, stres i obawy uczniów. Słyszałam też, iż jeżeli chcę zaryzykować, to w grę wchodzi wyłącznie sekcja ryby. Wygląda to bowiem jak „zwykłe patroszenie karpia na święta”. Nikt nie wiedział jednak, jakie przepisy to regulują.

Czy metodę sekcji na lekcjach biologii w ogóle można stosować w szkole podstawowej i średniej? Niniejszy artykuł stanowi kompendium zebranych przeze mnie informacji odnośnie do kwestii prawnych. Jak bardzo jest to ważne, może świadczyć choćby głośne zdarzenie dotyczące lekcji z sekcją pokazową organów świńskich, jaka miała miejsce pod koniec października 2023 roku w VI LO w Poznaniu (2,3).

Co w tej kwestii stanowi prawo?

Głównym aktem prawnym dotyczącym omawianego tematu była wcześniej ustawa z dnia 21 stycznia 2005 roku o doświadczeniach na zwierzętach (Dz. U. 2005 nr 33, poz. 289) (4), uchylona 27.05.2015 roku. W jej miejsce weszła ustawa z dnia 15 stycznia 2015 roku o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych (Dz. U. 2015, poz. 266 z późn. zm.) (5).

Kwestie bardziej ogólne, jak np. traktowanie zwierząt czy listę gatunków chronionych, znajdziemy w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 roku o ochronie zwierząt (Dz.U. 1997 nr 111, poz. 724 z późn. zm.) (6). jeżeli zaś chodzi o prawo unijne, to funkcjonuje Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 września 2010 roku w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych (Dz. Urz. UE/PL 20.10.2010, L 276/33) (7). Trzeba też uwzględnić Światową Deklarację Praw Zwierząt UNESCO z dnia 15.10.1978 roku (8).

Na podstawie powyższych aktów prawnych, w przypadku przeprowadzania doświadczeń na zwierzętach, instytucja naukowa i edukacyjna musi być wpisana na listę krajową jednostek uprawnionych do doświadczeń na zwierzętach. Musi mieć powołaną lokalną komisję etyczną, która zatwierdza badania i przeprowadza kontrole. Nadzór nad tym prowadzi Krajowa Komisja Etyczna do Spraw Doświadczeń, współpracująca z Komisją Europejską. Osoby robiące doświadczenia na zwierzętach muszą mieć specjalne przeszkolenie i uprawnienia (9).

Jednak sekcja edukacyjna nie wiąże się z prowadzeniem doświadczeń i celowym uśmiercaniem zwierząt. Sekcja edukacyjna na legalnie kupionym martwym zwierzęciu lub jego organach nie powoduje u niego bólu, stresu i cierpienia (art. 1, pkt. 2, ust. 5 ustawy z dnia 15 stycznia 2015 roku o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych).

W ustawie o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych nie ma też mowy o jakimkolwiek zakazie sekcji w celach edukacyjnych, robionej na pozyskanych legalnie martwych już zwierzętach i ich organach. Dotyczy to uczelni wyższych oraz szkół podstawowych i średnich. W art. 4 tejże ustawy (10) jest jedynie zapis, iż „w zakresie nieuregulowanym ustawą, do ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych stosuje się ustawę z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt” (Dz. U. 1997 nr 111, poz. 724 z późn. zm.) (11).

Wedle art. 66 ust. 1 ustawy z dnia 15 stycznia 2015 r. o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych (Dz.U. 2015 poz. 266) ten, „kto w związku z prowadzoną działalnością w zakresie wykorzystywania zwierząt do celów naukowych lub edukacyjnych: 1) naraża zwierzęta na niepotrzebny ból, cierpienie, dystres lub trwałe uszkodzenie organizmu, 2) wykorzystuje zwierzęta w procedurach objętych doświadczeniem bez uzyskania zgody na ich wykorzystanie podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo więzienia do lat 2”. Zgodnie z ust. 2 ten, „kto w przypadkach, o których mowa w ust. 1, powoduje śmierć zwierzęcia podlega karze więzienia do lat 3” (12).

W przywoływanej ustawie jest też mowa m.in. o humanitarnym sposobie uśmiercania zwierząt poddawanych doświadczeniom (13). przez cały czas wszystko to dotyczy jednak doświadczeń na zwierzętach włącznie z ich późniejszym uśmiercaniem, a nie sekcji edukacyjnych na legalnie pozyskanych już martwych zwierzętach. W żadnych przepisach nie ma zakazu stosowania tej metody edukacyjnej w szkole podstawowej i średniej.

Wymogi higieniczno-sanitarne

Pod koniec października 2023 roku w VI LO w Poznaniu odbyła się lekcja z sekcją pokazową organów świńskich. Zdarzenie to nagłośniono w mediach, ponieważ nie zachowano odpowiednich wymagań higieniczno-sanitarnych (14). Nikt nie kwestionował natomiast legalności samej lekcji. Stanowi to kolejne potwierdzenie, iż zajęcia pokazowe w formie sekcji dydaktycznej są dozwolone.

Należy jednak zadbać o zachowanie obowiązujących w placówkach edukacyjnych wymagań higieniczno-sanitarnych. Opisują je następujące akty prawne: Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. 1985 nr 12, poz. 49 z późn. zm.) (15), Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (Dz. U. z 2017 poz. 59 z późn. zm.) (16), Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz. U. z 2003 nr 6, poz 69 z późn. zm.) (17) oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 1997 nr 129, poz. 844 z późn. zm.) (18).

W razie pytań można się też konsultować z lokalnym sanepidem i powiatowym inspektorem sanitarnym. W szkole powinien obowiązywać specjalnie utworzony regulamin pracowni biologicznej oraz powinna być dostępna apteczka z instrukcją udzielania pierwszej pomocy. Ponadto na lekcji z sekcją edukacyjną koniecznie należy zapewnić dostępność do środków higieny osobistej – rękawiczki jednorazowe, płyny dezynfekcyjne do rąk i powierzchni, fartuchy ochronne itp. Powinna też być czynna wentylacja w pomieszczeniu klasowym, a sekcję najlepiej robić na stole przeznaczonym jedynie do tego celu, przy zachowaniu bieżącej czystości (19,20).

Problemy natury etyczno-moralnej

Na lekcjach biologii robię czasem sekcje anatomiczne różnych zwierząt lub ich organów. Zajęcia te cieszą się dużą popularnością wśród uczniów. Młodzi ludzie czują się przy tym bezpiecznie, wiedząc, iż zwierzęta nie zostały specjalnie uśmiercone, a oni mogą się naocznie zapoznać z ich morfologią i anatomią.

Czy problemem mogą być jednak dylematy natury etyczno-moralnej, gdy istnieje możliwość konfrontacji z krwią, wnętrznościami i martwym zwierzęciem? Niekoniecznie! Lekcja taka umożliwia bowiem głębsze uświadomienie sobie istnienia i nieuchronności śmierci. Szczególnie młodsze dzieci mogą mieć jednak z tym problem. Nauczyciel musi więc wykazywać naprawdę duże doświadczenie i wyczucie.

Osobiście prowadzę więc takie lekcje nieczęsto i jedynie dla uczniów chętnych ze starszych klas. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, w kwestiach wychowawczo-edukacyjnych każdy nauczyciel powinien (21):

• „kierować się dobrem uczniów i troską o ich zdrowie w podejmowanych działaniach wychowawczych (art. 5 ustawy z 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (22);
• zapewniać bezpieczeństwo uczniom w czasie organizowanych zajęć (art. 6 ustawy z 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (23)”.

Podsumowanie – nie należy bać się stosowania sekcji edukacyjnej

Wystarczy stosować opisane wyżej przepisy oraz świadomie pilnować, aby nie narazić uczniów na niepotrzebny stres. Niedopuszczalne jest wymuszanie niechcianych i/lub niepożądanych zachowań i działań, zmuszanie do uczestnictwa w sekcji bez wyraźnej zgody ucznia czy brak szacunku do martwych ciał zwierząt i ich szczątków (24).

Taka metoda edukacji jest jednak jak najbardziej możliwa i wskazana ze względu na swoją skuteczność. Są choćby placówki edukacyjne w Polsce, które tę metodę mają w swoim programie i promują ten fakt (25,26).

Jedna ze szkół, w której uczę, to Pierwsza Szkoła Podstawowa Montessori w Szczecinie. Ponieważ to szkoła montessoriańska, więc jako nauczyciel stosuję tam metody opracowane i ustalone przez żyjącą na przełomie XIX i XX wieku włoską lekarkę i edukatorkę Marię Montessori. Jedną z jej podstawowych metod pracy jest właśnie pokaz, w którym uczniowie mogą zobaczyć i sprawdzić wszystko w autopsji.

To bardzo skuteczne w procesie poznawania, percepcji i uczenia się (27,28). Umiejętnie i bezpiecznie przeprowadzona sekcja edukacyjna jest więc idealnym przykładem takiego sposobu nauki (29). Chodzi w niej o maksymalne spolaryzowanie uwagi uczniów na przedmiocie lekcji, co najlepiej motywuje ich do poznawania i zgłębiania problemu oraz wydajniejszego uczenia się (30).

Małgorzata BRZOSKENEWICZ-PIERKO, doktor inżynier w zakresie nauk rolniczych (dyscyplina zootechnika). Nauczycielka biologii i przyrody w Pierwszej Szkole Podstawowej Montessori (klasy 4֪֪–8) oraz w Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 4 (klasy 4–8 szkoły
podstawowej oraz licealne) w Szczecinie.

Wcześniej pracowała na stanowisku adiunkta w Katedrze Zoologii Wydziału Zootechnicznego Akademii Rolniczej w Szczecinie oraz na Wydziale Biotechnologii i Hodowli Zwierząt Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie.

Zainteresowania naukowe: biologia i ochrona środowiska, socjologia i historia. Pisarka, autorka wielu różnorodnych artykułów i kilku książek, recenzent, amatorsko również artysta plastyk, e-mail: mp.viki@gmail.com.

• (1) R. Sapierzyński, W. Bielecki, I. Dolka, R. Kliczkowska-Klarowicz, A. Rodo, H. Sendecka, M. Sobczak-Filipiak, Sekcja zwłok zwierząt – oczekiwania i możliwości, „Życie Weterynaryjne” 92(2), 2017, s. 92–99.
• (2) A. Lehmann, Wnętrzności świni na lekcji biologii. Sanepid ma uwagi, w szkole trwa hejt na wolontariuszkę, 21.11.2023, https://poznan.wyborcza.pl/poznan/7,36001,30424315,wnetrznosci-swini-na-lekcji-biologii-sanepid-ma-uwagi-a-w.html (dostęp: 06.08.2024 r.).
• (3) Wnętrzności świni na lekcji biologii. Była kontrola Sanepidu, 22.11.2023, https://www.o2.pl/informacje/wnetrznosci-swini-na-lekcji-biologii-byla-kontrola-sanepidu6965653484817088a (dostęp: 06.08.2024 r.).
• (4) Ustawa z dnia 21 stycznia 2005 r. o doświadczeniach na zwierzętach, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20050330289 (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (5) Ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.
  xsp?id=WDU20150000266 (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (6) Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19971110724 (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (7) Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 września 2010 r. w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych (tekst mający
  znaczenie dla EOG), https://www.cm.umk.pl/images/users/47/Jednostki_miedzywydzialowe/Doswiadczenia_na_Zwierzetach/Dyrektywa_2010_63_UE_PL.pdf (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (8) Światowa Deklaracja Praw Zwierząt, http://niechcianeizapomniane.org/swiatowa-deklaracja-praw-zwierzat/ (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (9) Ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20150000266 (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (10) Tamże.
• (11) Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19971110724 (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (12) Ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych, jw.
• (13) Tamże.
• (14) Wnętrzności świni na lekcji biologii. Była kontrola Sanepidu, jw.
• (15) Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19850120049 (dostęp: 06.08.2024 r.).
• (16) Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20170000059 (dostęp: 06.08.2024 r.).
• (17) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach,
  https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20030060069 (dostęp: 06.08.2024 r.).
• (18) Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19971290844 (dostęp: 06.08.2024 r.).
• (19) E. Ratajczak, Wnętrzności świni na lekcji w VI LO w Poznaniu. Sanepid podał wyniki kontroli. Społeczność szkolna broni nauczycielki, 21.11.2023, https://gloswielkopolski.pl/
  wnetrznosci-swini-na-lekcji-w-vi-lo-w-poznaniu-sanepid-podal-wyniki-kontroli-spolecznosc-szkolna-broni-nauczycielki/ar/c5-18092289 (dostęp: 06.08.2024 r.)
• (20) A. Lehmann, jw.
• (21) B. Winczewska, Odpowiedzialność prawna wychowawcy za zdrowie i bezpieczeństwo uczniów, 25.09.2023, https://epedagogika.pl/top-tematy/odpowiedzialnosc-prawnawychowawcy-za-zdrowie-i-bezpieczenstwo-uczniow-3979.html (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (22) Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20170000059 (dostęp: 06.08.2024 r.).
• (23) Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19820030019 (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (24) D. Skrzyński, Jakie czyny mogą narażać prawa i dobra ucznia? Zakres działań dyrektora, https://ecrkbialystok.com.pl/aktualnosci-sg/411-jakie-czyny-moga-naruszacprawa-i-dobra-ucznia-zakres-dzialan-dyrektora (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (25) Sekcja na lekcji biologii, https://szkolaedukacji.pl/sekcja-na-lekcji-biologii/ (dostęp: 27.07.2024 r.).
• (26) Niecodzienna lekcja biologii, https://sppn.noweskalmierzyce.pl/pl/news/niecodzienna-lekcja-biologii (dostęp: 29.07.2024 r.)
• (27) M. Brzoskenewicz-Pierko, Wielka lekcja, część I – O życiu i praktyce pedagogicznej Marii Montessori (1870-1952), „Refleksje – Zachodniopomorski Dwumiesięcznik
  Oświatowy” styczeń/luty 2022, nr 1, s. 19–27.
• (28) M. Brzoskenewicz-Pierko, Wielka lekcja, część II – Skuteczność nauczania biologii i przyrody w duchu metody Marii Montessori, „Refleksje – Zachodniopomorski
  Dwumiesięcznik Oświatowy” marzec/kwiecień 2022, nr 2, s. 33–37.
• (29) M. Meszczyńska, Czy biologii można uczyć prosto i ciekawie? O tym, jak zachwycić dzieci biologią, rozmawiamy z Magdaleną Jarzębowską, Strefa Edukacji, https://
  strefaedukacji.pl/czy-biologii-mozna-uczyc-prosto-i-ciekawie-o-tym-jak-zachwycic-dzieci-biologia-rozmawiamy-z-magdalena-jarzebowska/ar/c5-17104207 (dostęp:
  29.07.2024 r.).
• (30) J. Szymaniak, System pedagogiczny Marii Montessori w świetle opinii absolwentów i badań empirycznych. „Szkoły w drodze”, Studia Gdańskie: Wizje i rzeczywistość, t. XIX,
  2022, s. 9–26