Bożonarodzeniowe szopki w Muzeum Śremskim

Zdjęcie: fot. Grzegorz Pawlak

Kolejny już raz Muzeum Śremskie zaprosiło mieszkańców do udziału w konkursie na najpiękniejszą szopkę bożonarodzeniową. Konkurs cieszył się dużym zainteresowaniem. Wzięło w nim udział 30 szopek, podzielonych na kategorie: dzieci, młodzież, osoby dorosłe, prace zbiorowe- rodzinne, szkolne, przedszkolne. W zeszłym roku było podobnie.

Celem konkursu jest wskrzeszenie i podtrzymanie pięknej tradycji budowania bożonarodzeniowych szopek, która powoli zanika. Dlatego też coraz częściej muzea i inne instytucje organizują podobne konkursy, zachęcając do kultywowania starego polskiego zwyczaju, nieodłącznego elementu świąt Bożego Narodzenia. Te przepiękne, misternie wykonane prace, pokazywane są po ogłoszeniu wyników, na pokonkursowej wystawie w śremskim muzeum. Można je oglądać również przy okazji spaceru do przy muzealnego ogrodu, ponieważ sala, w której są prezentowane, jest przeszklona i dostępna z zewnątrz.

Skąd wzięła się ta tradycja? Jakie są korzenie tego prastarego, nie tylko polskiego zwyczaju?

Jakie były jego początki?

Szopką zwano zwyczaj wystawiania w kościołach w okresie Bożego Narodzenia żłóbka z figurkami Marii, Józefa i Jezusa i innych postaci biorących według tradycji udział w narodzinach Pana.

Niegdyś z szopkami chodzili również od domu do domu kolędnicy, ale ten obyczaj zanikł już niemal zupełnie.

Początek tworzenia bożonarodzeniowych szopek datuje się na lata 30. IV wieku. Wtedy to cesarzowa Helena nakazała zbudowanie marmurowego żłóbka w grocie betlejemskiej, na pamiątkę narodzin Dzieciątka w Betlejem. Kilkadziesiąt lat później, z inicjatywy św. Hieronima, dodano do niego figury Świętej Rodziny i pasterzy. Cesarzowej Helenie przypisuje się również ufundowanie Bazyliki Narodzenia Pańskiego.

Za twórcę pierwszej żywej szopki bożonarodzeniowej uważany jest powszechnie św. Franciszek z Asyżu. W wigilię 1223 r, w pustelni Greccio, za zgodą papieża Honoriusza III, przygotował niezwykłą inscenizację wydarzeń narodzin Pana. Do jej budowy zaangażował okolicznych mieszkańców, którzy wcielili się również w postacie Świętej Rodziny, pasterzy oraz Trzech Króli. W wypełnionym sianem pomieszczeniu znalazły się też żywe zwierzęta.

Przez wieki, wigilijne szopki zmieniały się pod względem wystroju, jednak tradycja ich budowania była kontynuowana i rozpowszechniła się z Włoch na całą Europę. Za najpełniejszy okres jej rozkwitu uważa się wiek XVIII. Kanon ikonograficzny ukształtował się przede wszystkim na podstawie Ewangelii św. Łukasza i św. Mateusza, uzupełnionych literatura apokryficzną.

Centralnymi postaciami każdej szopki są figury Świętej Rodziny: Matki Bożej, św. Józefa i Jezusa w żłóbku. Wokół nich stoją pasterze i Trzej Królowie. Całość uzupełniają zwierzęta i anioły. Nad wszystkim góruje jasno świecąca gwiazda, która wskazała miejsce narodzin Boga.

To niezmienny od wieków rdzeń przedstawienia. Zmianom ulegały miejsce usytuowania wydarzenia, ubiór postaci i liczba uczestników.

Polska szopka

W Polsce szopka pojawiła się pod koniec XIII stulecia, dzięki franciszkanom. Przedstawienia szopkowe, urządzane początkowo przez zakonników w kościołach, przyciągały tłumy odwiedzających. Rozrastające się jednak, budzące powszechną wesołość sceny świeckie, spowodowały, iż połowie XVIII wieku, zaprzestano urządzania widowisk w świątyniach. Po krótkiej przerwie, szopki powróciły do kościołów, przedstawiając jedynie scenę adoracji Dzieciątka.

Za jedna z najpiękniejszych w Polsce, powszechnie uważana jest inscenizacja zapoczątkowana w 1948 roku, w podziemiach kościoła kapucynów w Warszawie, przygotowywana zresztą do dnia dzisiejszego.

Najstarsza zaś zachowana szopka z figurami w Polsce, jedna z najstarszych w Europie, przechowywana jest w Krakowie przez siostry klaryski w kościele św. Andrzeja. Dwie najstarsze postacie, Matki Boskiej i św. Józefa, datowane są na II połowę XIV wieku.

Wśród wielu odmian polskich szopek, najbardziej znane są chyba szopki krakowskie. Te niezwykłe budowle, nawiązujące architekturą do zabytkowych kamieniczek Krakowa, znane już od XIX wieku. Pierwszymi twórcami tych oryginalnych konstrukcji byli murarze z krakowskich przedmieść, a z czasem zwyczaj ten rozpowszechnił się w całym mieście. Konkursy na najpiękniejszą szopkę organizowane są w Krakowie od 1937 roku. Doroczna, pokonkursowa wystawa szopek (z przerwą na czas niemieckiej okupacji i okres stalinowski), odbywa się zawsze w pierwszy czwartek grudnia, w pobliżu pomnika Adama Mickiewicza na Rynku Głównym.