100- lecie odsłonięcia Pomnika Powstańców i Wolności na śremskim rynku

Zdjęcie: fot. ze zbiorów Muzeum Śremskiego

Geneza

Po poddaniu Śremu bez walki przez stacjonujący w nim garnizon niemiecki, powstańcy przejęli miasto i na znak zwycięstwa wywiesili w najwyższym punkcie – na śremskiej wieży ciśnień, powstańczą flagę. Miasto było wolne. Stojący na rynku w okresie zaboru pruskiego pomnik ku czci poległych żołnierzy niemieckich z powiatu śremskiego został usunięty.

Po kilku latach, w środowisku śremskich weteranów zrodziła się myśl o postawieniu pomnika upamiętniającego zwycięstwo i odzyskanie po 123 latach wolności.

W 1923 roku, z inicjatywy Towarzystwa Powstańców i Wojaków utworzono społeczny komitet, na którego przewodniczącego wybrano właściciela Fabryki Przetworów Słodowych „Malto”, porucznika rezerwy, Władysława Ranusa. W wyniku ogłoszonej społecznej zbiórki środków, zebrano ponad 612 milionów marek polskich.

Projekt pomnika zlecono Władysławowi Marcinkowskiemu, który uważany był wówczas za najlepszego wielkopolskiego rzeźbiarza.

Artysta zaproponował nietypową formę upamiętnienia. Dynamicznie przedstawiona, dwumetrowa brązowa postać powstańca- dobosza w mundurze i rogatywce wojsk wielkopolskich, grającego na bębenku, wzywającego do walki, ustawiona została na granitowym, ponad 2,5 metrowej wysokości cokole, pozostałym po usuniętym niemieckim pomniku. Na froncie, na owalnej tablicy z orłem umieszczono inskrypcję: „Wdzięczne społeczeństwo powiatu śremskiego Bohaterom Walk o Niepodległość Ojczyzny- 31.12.1918”. Po bokach znajdowały się laurowe wieńce. Brązowy odlew pomnika wykonano w pracowni Stanisława Słupczyńskiego na poznańskich Garbarach.

Historia

„Pomnik Powstańców i Wolności”, bo taką nazwę mu nadano, został uroczyście odsłonięty 15 listopada 1925 roku na śremskim rynku, przed ratuszem, przez wojewodę poznańskiego Adolfa Bnińskiego i generała dywizji Kazimierza Sosnkowskiego, dowódcę Okręgu Korpusu nr. VII w Poznaniu. Był to pierwszy pomnik w Wielkopolsce, upamiętniający wszystkich uczestników- bohaterów powstania wielkopolskiego a jednocześnie symbol dumy i wiary w przyszłość.

W kolejnych latach, wokół pomnika zbudowane zostało metalowe ogrodzenie. W 1934 roku rozebrano je, podwyższono cokół, a na ziemi ułożono kostkę brukową z herbem miasta.

W okresie międzywojennym właśnie tu składali przyrzeczenia harcerze, tu pełnili honorowe warty i odbywali zbiórki, uczyli się historii i patriotycznych postaw. To było ważne miejsce, przypominające zwycięskie Powstanie i bohaterskich żołnierzy walczących o wolność Wielkopolski. O Polskę. Co roku, w rocznicę wybuchu powstania, 27 grudnia, odbywały się pod pomnikiem uroczyste apele elewów Szkoły Podoficerskiej Piechoty dla Małoletnich nr 2.

Zachowała się „Złota księga budowy Pomnika Powstańców i Wolności” , opisująca dokładnie historię powstania monumentu, zawierająca listę darczyńców, dokument erekcyjny Domu Powstańca Wielkopolskiego, dokumentalne fotografie, a także rysunki Aleksandra Kujawskiego. Księga została przechowana przez Władysława Ranusa. Po latach wnuk Władysława, Krzysztof Ranus przekazał ją Muzeum Śremskiemu.

Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu do Śremu oddziałów niemieckich, pomnik przestał istnieć. Figura dobosza została zrzucona z cokołu i wywieziona na teren gazowni, gdzie przeleżała do marca 1944 roku, kiedy to władze okupacyjne wydały decyzję o jej przetopieniu. Granitowy cokół, przeznaczony na kostkę brukową, przetrwał wojnę i okupację w dole przy gazowni.

Rekonstrukcja

Po zakończeniu II wojny światowej podjęto starania o rekonstrukcję pomnika. Na początek, na uratowanym cokole, w 1961 roku ustawiono w Parku Miejskim brązowy odlew Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego oraz tablicę z napisem:

„Powstańcom Wielkopolskim 1918- 1919, społeczeństwo powiatu śremskiego”.

Weterani i działacze społeczni nie ustawali jednak w staraniach o powrót pomnika. Dzięki zaangażowaniu Towarzystwa Upiększania Miasta, ZBOWiD-u, oraz środkom przekazanym przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, zakłady pracy i prywatnych darczyńców zebrano fundusze na rekonstrukcję. Powierzono ją poznańskiemu artyście- Jerzemu Sobocińskiemu, który wykonał projekt nowego dobosza. Różnił się on jednak od pierwowzoru. Postać dobosza z braku wystarczających środków wykonano z wzmocnionego metalowym szkieletem betonu, a i sama figura nie była dokładną kopią poprzedniej.

Nowy pomnik dobosza odsłonięto14 czerwca 1969 roku przy głównej alei w Parku Miejskim, który tego samego dnia otrzymał imię Powstańców Wielkopolskich.

Zdjęty z cokołu krzyż w niewyjaśnionych okolicznościach zaginął. Na balustradzie, przy wejściu do parku, umieszczona została jego kopia.

15 listopada, w 100- lecie odsłonięcia Pomnika Powstańców i Wolności, Muzeum Śremskie zorganizowało jubileuszową uroczystość, którą poprzedziła msza święta w kościele pofranciszkańskim, skąd pochód uczestników przemaszerował na rynek. Na telebimie wyświetlona została historyczna etiuda filmowa, odsłonięto też plenerową, okolicznościową wystawę związaną z historią pomnika, a po krótkim koncercie powstańczych piosenek, uczestników zaproszono na ciepły poczęstunek.

Listopadowe obchody stały się okazją do przypomnienia znaczenia powstania wielkopolskiego dla Śremu i regionu, pokazały też, iż pamięć o powstaniu i powstańcach jest wciąż żywa, a pomnik Dobosza, zarówno ten historyczny, jak i współczesny, pozostaje przez cały czas symbolem lokalnej tożsamości.